بزرگنمایی:

به گزارش تبسم مهر نشست تخصصی گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «بررسی روابط اقتصادی ایران و عراق پس از سال 2003: فرصت ها و موانع» با حضور حسن دانایی فر، دبیر ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران با عراق و سوریه و دکتر سیدحمید حسینی، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در محل پژوهشکده برگزار شد.

در آغاز، فهیمه قربانی، پژوهشگر ارشد مهمان پژوهشکده و مدیر نشست مزبور به عنوان مقدمه ذکر کرد که ایران و عراق از روابط ویژه و بی بدیلی برخوردار هستند. ریشه ها و دلایل این امر را در اشتراکات دینی، فرهنگی، وجود 1400 کیلومتر مرز مشترک، حمایت ایران از مردم عراق قبل و بعد از سقوط صدام حسین و نیز پشتیبانی بدون قید و شرط از روند سیاسی و دموکراتیک در این کشور باید دانست. از لحاظ اقتصادی، روابط ایران و عراق طی سال های اخیر گسترده و ویژه بوده است. در سال 2017، ایران به عنوان یکی از سه شریک اول تجاری و اقتصادی عراق بوده است. در سال 2018، بعد از آغاز تحریم های آمریکا علیه ایران، برای نخستین بار ایران توانست رکورد 9 میلیارد دلاری صادرات به عراق را ثبت کند، از ترکیه پیشی گیرد و رتبه اول را در بازار عراق کسب کند. بدین ترتیب، عراق به نخستین مقصد صادارت غیرنفتی ایران تبدیل شد. به طورکلی، حجم روابط تجاری دو کشور تقریباً 13 میلیارد دلار در سال است که هدفگذاری شده تا 2 سال آینده این رقم به 20 میلیارد دلار برسد. شایان ذکر است که سفر آقای روحانی به بغداد در اسفند ماه سال گذشته و نیز سفر دو روزه عادل عبدالمهدی نخست وزیر عراق به ایران در فروردین ماه 1398، نه تنها از لحاظ سیاسی حائز اهمیت بود، بلکه از نظر اقتصادی نیز قابل توجه بود. مهم ترین دستاوردهای اقتصادی دو سفر مذکور را می توان شامل تاکید دو طرف بر افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی، لایروبی اروندرود، اتصال راه آهن شلمچه بصره، ضرورت همکاری در میادین نفتی مشترک، توسعه صادرات برق به عراق، ایجاد شهرک های صنعتی مشترک، انجام سرمایه گذاری های مشترک در حوزه های مختلف و نیز اعلام آمادگی کامل ایران در بازسازی عراق توسط شرکت های فنی و مهندسی و متخصصان ایرانی برشمرد.

در ادامه این نشست، حسن دانایی فر به بررسی روابط اقتصادی ایران و عراق پرداخت و گفت: در بخش تجارت و انرژی و گردشگری، ما دارای رابطه بسیار مناسب و خوبی با عراق هستیم. در بخش خدمات و فنی و مهندسی در سال های 91 و 92 دچار وقفه و چالشی شدیم، هرچند طی چند ماه گذشته شاهد بهبود شرایط و اوضاع در این بخش هستیم و ترمیم‌هایی صورت گرفته، ولی همچنان در این بخش مشکلاتی داریم.

وی افزود: در این میان، می‌توان نگاهی تاریخی به روابط اقتصادی ایران و عراق در دوره قاجار داشت. کشور ما از عهد کهن تاکنون به لحاظ موقعیت جغرافیایی از جایگاه ممتازی برخوردار بوده است. براساس آمار باقی مانده از عصر جدید، ایران دارای روابط گسترده‌ای با همسایه غربی یعنی عثمانی بوده است و بعد از فروپاشی عثمانی، ما شاهد تاسیس عراق در سال 1920 می‌باشیم. لذا، روابط ایران و عراق در دوره قاجار در قالب روابط با عثمانی قابل بررسی است. روابط تجاری ایران با مرزهای غربی به دوره قبل و بعد از سقوط عثمانی در جریان جنگ جهانی اول تقسیم می‌شود.

وی یادآور شد: پس از جنگ جهانی اول، در عراق چهار دوره را شاهد هستیم. دوره پس از جنگ جهانی که بلافاصله دوره سقوط عثمانی و شکل‌گیری دولت مستقل عراق هم‌زمان با اشغال توسط انگلیس است. در این دوره پادشاهی فیصل اول و دوم از 1920 تا 1954 ادامه دارد.

سفیر پیشین ایران در عراق تصریح کرد: دوره کودتاها دوره بعدی است که کودتای عبدالکریم قاسم، برداران عارف و دوره حزب بعث را شامل می‌شود. دوره بعدی نیز از زمان حمله عراق به کویت است که تا سقوط صدام در سال 2003 در نتیجه حمله آمریکا به طول می‌انجامد. سرانجام دوره نهایی و آخر، دوره فعلی پس از سقوط صدام است.

وی افزود: به استناد اعداد و ارقام باقی مانده از اسناد دوران قاجار، دولت عثمانی حدود یک سوم مبادلات تجاری ایران را پس از روسیه و انگلیس پذیرا بوده است. یعنی در این دوره، شریک اول ایران، روسیه و سپس انگلیس و بعد از آن عثمانی بوده است. روس‌ها از مرزهای شمالی، انگلیس از مرزهای جنوبی و بنادر خلیج فارس و عثمانی نیز از مرزهای غربی با ایران داد و ستد داشته‌اند.

دانایی فر در ادامه یادآور شد: در کتاب تاریخ اقتصادی ایران، تالیف چارلز عیسوی، گفته می‌شود در میانه سال‌های 1860 تا 1913 ترکیه در تجارت با ایران مقام سوم را داشت که حدود 5 درصد کل صادرات ایران را به خود اختصاص می‌داد. همچنین در کتاب اوضاع اقتصادی ایران از جمال زاده و در کتاب گنج شایگان آمده است که ترکیه در تجارت با ایران مقام سوم را داشت که این موضوع را از کتاب عیسوی گرفته است. در سال 1850 میلادی انگلیس حدود 40 درصد تولیدات صنعتی و تجارت و در سال 1870 حدود 32 درصد تولیدات صنعتی و 40 درصد تجارت ایران را به خودش اختصاص داده بود.

وی تأکید کرد: در همین زمینه جمال زاده نیز معتقد است که در این دوران سه ربع تجارت ایران با روسیه و انگلیس است و قریب یک ربع آن با ممالک دیگر و مهم‌ترین این ممالک عثمانی و بعد فرانسه، آلمان و اتریش هستند.

دبیر ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران با عراق افزود: در مورد تراز تجاری ایران با عثمانی، در کتاب جمالزاده گفته شده نسبت صادارت به واردات حدود 3 به 1 است، یعنی ایران 3 برابر وارداتی که از عثمانی داشتیم، صاردات داشته‌ایم. جمالزاده همچنین گفته است که عثمانی در تجارت با ایران تنها دولتی بود که تجارت با آن بسیار مهم بود و مقدار مال التجاره که از ایران به آنجا می رفت، زیادتر بود.

وی افزود: در کتاب تاریخ اقتصادی ایران از عیسوی، گفته شده صادرات ایران به تمام آسیا چیزی بیش از دو برابر واردات بوده است و لذا حدود دو میلیون پانصدهزار تالر بوده که واحد مالی آن دوران است. در مجموع تراز تجاری این دوران به سود ایران بوده است.

دانایی فر تأکید کرد: در کتاب ایران و امیرکبیر از فریدون آدمیت گفته شده بیشتر کالاهای صادارتی ایران به عثمانی شامل ابریشم، تنباکو، چادر شب، پارچه‌های پشمی و گوسفند بوده است. البته در این دوره یکی از بیشترین صادارت ایران تریاک نیز بوده است که به مقصد عثمانی صورت گرفته است. مسیرهای صادراتی نیز تبریز، کرمانشاه، کردستان و مسیر دریایی بوشهر بوده است.

وی تصریح کرد: در گزارشی به میزانی از تجارت میان بغداد و کردستان نیز در آن دوران اشاره شده که خارج از گمرک صورت گرفته است. در کل روابط ترکیه و ایران در 1870 تا 1914 براساس اسناد بسیار گسترش یافته که عراق فعلی نیز بخشی از ترکیه آن زمان، یعنی عثمانی بوده است. گفته شده این روابط از طریق بندر بوشهر صورت می گرفت.

دانایی فر تأکید کرد: در عین حال باید به این نکته توجه داشت که در این دوران 75 درصد از مبادلات تجاری ایران و عثمانی به مقصد سرزمین و شهرهای عراق فعلی بود. در مورد ترانزیت نیز در کتاب «ایران و مسئله ایران» لرد کرزون اشاره شده است.

دانایی فر یادآور شد: در مورد گردشگری دینی نیز باید توجه داشت که در حال حاضر، بیش از 75 درصد از گردشگران خارجی در ایران را زوار عراقی تشکیل می‌دهند و یا حدود 65 درصد از ایرانیانی که به خارج می‌روند، در واقع مقصدشان عتبات عالیات در عراق است.

وی افزود: در کتاب موسوعه العتبات المقدسه جعفرالخیلی به نقل از پیترمان، گردشگر و مستشرق معروف آلمانی در سال 1855 گفته شده تعداد زائران ایرانی در بغداد و نجف حدود 60 هزار نفر بوده است. این آمار زمانی است که جمعیت ایران 8 میلیون نفر بوده است. در سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار در سال 1870 گفته شده هنگام ورود به کربلا دو طرف معبر تماشاچی بود که بیشتر ایرانی بودند و چنان می نمود که به یکی از شهرهای ایران وارد شده‌ایم. در کتاب تامسون در 1875 نیز به آمار یکصدهزار نفری زوار در عراق اشاره شده است. روزنامه اختر نیز که در استانبول در سال 1895 منتشر می‌شد گفته است فقط طی 5 ماه حدود 150 هزار ایرانی به عتبات عالیات مشرف شده‌اند و بطور متوسط 30 هزار ایرانی در هر ماه به عتبات رفته‌اند که بطور تقریبی می‌توان گفت در سال 1895 بیش از 250 هزار نفر از ایران به عراق رفته‌اند.

دانایی فر یادآور شد: بعد از این دوره و فروپاشی عثمانی و اشغال عراق و حضور انگلیسی‌ها و کودتاهای پی در پی صورت می‌گیرد. در این دوران جنگ جهانی دوم، قحطی‌ها و بی ثباتی‌ها صورت می‌گیرد که نظم روابط سنتی ایران با عراق را به هم می‌زند. بعد از جنگ جهانی دوم، حوادث سیاسی، مسائل کردستان، روی کارآمدن بعثی‌ها و… باعث می‌شود که در این دوران تا سال 1990 ما دارای روابط بسیار اندک و قلیلی از نظر اقتصادی با عراق باشیم. در سال 1338 اگرچه موافقتنامه تجارت آزاد را با عراق امضا کردیم، اما هیچ وقت اجرا نشد و حجم روابط اقتصادی با عراق افزایش نیافت. در دوره برادران عارف و بعد از ان در دوره حسن البکر شاهد خروج عراقی های ایرانی الاصل هستیم که این موضوع باعث شد تا سرپل تجاری ایران از بین برود که این موضوع متاثر از ناسیونالسیم قومی و عربی ناصری بود.

سفیر پیشین ایران در عراق گفت: از دوره حمله صدام به کویت، عراق از طرف همه کشورهای پیرامونی خود تحریم می‌شود و حتی از جانب سوریه دچار محدودیت شد و تنها مرزهای جمهوری اسلامی ایران بود که به روی عراق محدودیت ایجاد نکرد و از مرزهای ایران چه از قسمت کردستان و از چه از خسروی به جنوب، حجم صادرات گسترش بسیار زیادی پیدا می‌کند.

وی تصریح کرد: تا قبل از این کل حجم مبادلات تجاری ایران و عراق کمتر از یک میلیون دلار بود، اما از این زمان در دوره تحریم عراق، حجم مبادلات به 250 میلیون دلار و در مقاطعی 300 میلیون دلار و حتی بیشتر افزایش می‌یابد و تا سال 2006 (1385) عدد صادرات ایران به عراق به 790 میلیون دلار در سال می‌رسد. در حالی که تا قبل از سقوط صدام در سال 2003 این میزان کمتر از 400 میلیون دلار بود. البته در این دوران تجارت ما تجارت بازارچه‌ای بوده است و از نظر پایداری و حجم کلان این شیوه تجارت پاسخگوی نیازهای گسترده نیست. اگرچه در دوران صدام تا حدودی از جانب عراق برخی نظم و ساماندهی در تجارت شان صورت گرفته بود.

وی تصریح کرد: از سال 2003 و به تعبیری 2005 شرایط عراق تغییر می‌کند و این کشور فاقد محدودیت می‌شود و با همه جهان در ارتباط است و محدودیتی اگر هست از جانب نیروهای اشغالگر آمریکایی صورت می‌گیرد و حاکم آمریکایی عراق پس از صدام تعرفه واردات بیشتر قریب به اتفاق کالاها را صفر کرد. اگرچه به دلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی برخی کالاها مانند مشروبات و سیگار تعرفه سنگین 60 و 30 درصدی شامل شد، اما بقیه کالاها با حداقل تعرفه و یا تعرفه صفر وارد این کشور می‌شوند.

دانایی فر یادآور شد: در این دوران حوادث امنیتی بسیاری در عراق صورت گرفت که شرایط کار در عراق را سخت کرد. با این حال در جریان سفر نوری المالکی، نخست وزیر وقت عراق به ایران در پائیز 1385، مسئولان عراقی دو درخواست را از ایران مطرح کردند: که یکی مسئله امنیت و دیگری مسئله اقتصادی بود. از همان دوره ستادی در ریاست جمهوری تشکیل شد با این هدف که این ستاد توافق‌نامه‌های پیشین و فعلی و هماهنگی‌های تجاری مرتبط با عراق را پیگیری کند که از آن سال تا کنون که شانزدهمین سال حضور جمهوری اسلامی ایران در عراق است، اعداد و ارقام مبادلات تجاری رو به افزایش بوده است و طی این مدت ما شاهد کاهش و یا سقوط آمار تجاری نیستیم و به نظر می‌رسد به دوره عصر طلایی و بلکه بهتر از دوره عصر طلایی در تجارت با عراق بازگشته‌ایم اگر دوره روابط اقتصادی عصر قاجار با عثمانی (عراق فعلی) را به دلیل سه برابر بودن صادرات ایران نسبت به واردات آن عصر طلایی بنامیم هرچند حفظ این شرایط نیازمند برنامه ریزی و توجه است.

دانایی فر در ادامه به بررسی آسیب‌ها در روابط اقتصادی ایران و عراق پرداخت و گفت: از آسیب‌های مورد توجه این است که این تجارت نباید یکسویه باشد، بلکه برای تداوم آن ما نیاز به تجارت دو سویه هستیم. مانند همان وضعیتی که ایران با امارات دارد. همچنین، ایران لازم است تا به فکر ماندگاری در عراق باشد و این ماندگاری برای ایران در شرایطی می‌تواند انجام گیرد که تولید به داخل عراق کشیده شود و فروش در پشت مرزها اصلاح شود و کارهای ورود شرکت‌های تولیدی به داخل عراق صورت گیرد، که این مرحله نیز در حال انجام است. ایران در عراق رقبای منطقه ای تجاری بسیاری جدی و بزرگی دارد و این رقبا مانند ترکیه و مصر هستند که هیچ گونه محدودیت سیاسی و بانکی ندارد. البته، عربستان در حدی نیست که به فعالیت آن در عراق به عنوان رقیب جدی برای ایران نگاه شود و بالاترین میزان صادرات عربستان به عراق تا سال 2017 تنها در حد 528 میلیون دلار صادرات بوده که در سال 2015 صورت گرفته است. البته سعودی‌ها در حال حاضر، بسیار تلاش می‌کنند که حضور خود را در عراق تقویت کنند و نباید از آن نیز غافل بود.

وی تأکید کرد: رقبای فرامنطقه‌ای ایران در عراق که در راس آن‌ها چین قرار دارند، به طور جدی در حال ورود به بازار عراق و سوریه هستند و بیشترین حجم مبادلات تجاری با عراق متعلق به سه کشور ایران، ترکیه و چین است که موقعیت اول، دوم و سوم تراز تجاری عراق در اختیار این سه کشور دست به دست می‌شود. البته، شرکت‌های اروپایی و آمریکایی هستند که در برخی حوزه‌های فنی وارد عراق شده‌اند و از جمله شرکت زیمنس آلمان یک رقیب جدی برای ایران در صنعت برق به شمار می‌رود، هرچند جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تاکنون چهار نیروگاه در داخل عراق ساخته است و بعد از ایران، کره جنوبی بیشترین فعالیت را در حوزه نیروگاه سازی داشته است. نکته مهم دیگر نیز موضوع عراق و مرزهای شرقی جهان عرب است، چون ایران نمی‌تواند در شرایط فعلی وارد جهان عرب شود، اما ایران در سایه توافق تجارت آزاد در جهان عرب و از طریق عراق خواهد توانست که وارد جهان عرب شود و همین نقش را سوریه نیز برای ایران دارد و ایران از طریق این دو کشور می‌تواند وارد جهان عرب و حتی مدیترانه و شمال آفریقا شود.

در پایان، وی تصریح کرد: به طور کلی، در یک آمار کلی باید گفت که کل صادرات غیرنفتی ایران منهای میعانات گازی و پتروشیمی حدود 25 میلیارد دلار است که از این میزان 9 میلیارد دلار آن به عراق صادر می‌شود و این آمار بسیار قابل توجه در روابط دو کشور بی سابقه است.

در ادامه این نشست دکتر سیدحمید حسینی، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق نیز درخصوص روابط اقتصادی ایران و عراق و عمده ترین موانع پیش روی روابط اقتصادی دو طرف بحث کرد و اظهار کرد: موانع فعلی در تجارت امروز دو طرف هم فرهنگی و هم سیاسی اقتصادی هستند. موانع فرهنگی به جریانات مخالف دو کشور برمی گردد که باعث بدبینی دو طرف به یکدیگر می‌شود و باعث شده برخی فکر کنند که اقدامات و هزینه‌های ایران در عراق به صورت مجانی و بدون دستاورد مالی صورت می‌گیرد و این امر یکی از موانع عمده گسترش روابط تجاری دو طرف است.

وی تصریح کرد: از سویی دیگر، دو کشور جنگ تحمیلی هشت ساله را تجربه کرده‌اند و از لحاظ ذهنی، باعث شده برخی افراد علاقه ای به کار در عراق نداشته باشند.

وی یادآور شد: ایران و عراق همچنین در حوزه انرژی و نفت رقیب می‌باشند و همین وضعیت باعث ایجاد توقعاتی شده است. برای مثال، برخی توقع دارند همزمان با تحریم ایران، دولت عراق نیز تولید نفت خود را در حمایت از ایران کاهش دهد، که این انتظار در واقع غیرمنطقی و غیرمحتمل است، اما وجود همین انتظار نابجا باعث شکل گیری یکسری بدبینی‌ها شده است.

دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق افزود: از نظر سیاسی نیز با توجه به تقسیم قدرت براساس قانون اساسی و چندگانگی قدرت در این کشور که برای مثال، نخست وزیری در اختیار شیعیان، ریاست مجلس در دست اهل سنت و رئیس جمهوری در دست کردهاست، ایجاد شرایط یکدست برای رابطه مساعد با ایران دشوار و سخت است، چون در کنار موافقان ایران، برخی گروه‌های مخالف سلفی نیز که ممکن است در مجلس و ساختار قدرت دارای نفوذ باشند، از گسترش حضور ایران جلوگیری می‌کنند.

وی یادآور شد: از سوی دیگر شرکت‌های ایرانی در عراق هنوز سازماندهی نشده اند و گاه این رقابت‌ها مخرب دنبال می‌شود، هرچند دیگر کشورها از جمله ترکیه و چین توانسته‌اند شرکت‌های خود را در عراق سازماندهی و حمایت کنند و نداشتن تشکل‌های فراگیر خود مانع عمده گسترش تجارت ایران در عراق است.

دکتر حسینی در ادامه گفت: همچنین، مسائل دیگری از جمله در حوزه بانکی و تهیه ضمانت‌ها نامه‌ها مانع امروزی فعالیت شرکت‌های ایرانی در عراق هستند.

وی افزود: از سویی دیگر ایران نیازمند آن است که مانند دیگر کشورها از جمله کویت و ترکیه خط اعتباری لازم را در عراق بدست آورد، ولی تا کنون این اقدام صورت نگرفته و همین مسئله نیز چالشی را پیش پای تاجران ایرانی در عراق قرار داده است.

وی تصریح کرد: مشکل دیگر فعالیت تجاری ایران در عراق، فقدان ویترین و فروشگاه مناسب برای عرضه کالاهای سوپرمارکتی در عراق است، در حالی که دیگر رقبا از جمله ترکیه دارای تنوع بسیار زیادی در توزیع کالاهای سوپرمارکتی و ویترینی می‌باشند.

وی تأکید کرد: همچنین فقدان ارتباط با تجار قدیمی عراق و همچنین شکاف قیمت عمده و خرده فروشی برای کالاهای ایرانی از دیگر موانع گسترش تجارت ایران با عراق هستند و کالای ایرانی با قیمت چندبرابری بدست مصرف کننده عراقی می‌رسد چون بسیار دست به دست می‌شود و وجود همین بازار دلالی قیمت کالا را برای مصرف کننده نهایی در عراق افزایش داده ولی دیگر کشورها با قیمت کمتری کالاهای خود را در عراق توزیع می‎‌کنند.

در پایان، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق تصریح کرد که با وجود موانع مزبور کارنامه روابط اقتصادی دو کشور همواره "موفقیت آمیز" بوده است. آمارهای جهانی نشان می‌دهد عراق در سال 1396 حدود 51 میلیارد و 600 میلیون دلار انواع کالا از کشورهای مختلف وارد کرده است که ترکیه با صادرات بیش از 9 میلیارد دلار در رتبه اول، چین با صادرات 8.3 میلیارد دلار در رتبه دوم و ایران با صادرات 6.4 میلیارد دلار در رتبه سوم، کره‌جنوبی با صادرات 1.5 میلیارد دلار در رتبه چهارم و روسیه با صادرات 1.4 میلیارد دلار در رتبه پنجم قرار دارند. همچنین، در سال 1397 روند صادرات کالاهای ایرانی به بازار عراق از رشد قابل‌توجهی برخوردار بوده، به‌طوری‌که آمار صادرات ایران به عراق نشان می دهد که در این سال، 8 میلیارد و 750 میلیون دلار کالا به عراق کالا صادر کردیم؛ این رقم به جز ترانزیت، توریسم درمانی و بخشی از اقلام نفتی محاسبه شده است. این نوع روابط موفقیت آمیز اقتصادی از طریق حضور مستمر ایران در عراق، سرمایه گذاری مشترک و تجارت مشترک میان دو کشور می تواند تداوم یابد و ایران از طریق عراق به بازار اتحادیه عرب نیز می تواند دست یابد.

در پایان نشست نیز پژوهشگران مسائل خاورمیانه و فعالان اقتصادی در حوزه عراق سوالات خود را مطرح کردند.