بزرگنمایی:

تبسم مهر - صف‌های طولانی عرضه گوشت، محمل مناسبی برای ساخت انواع گزاره‌های مختلف درباره گوشت در کشور است. مطالعات رسانه‌ای چه طور به ما کمک می‌کند که این گزاره‌ها را ارزیابی کنیم؟

خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ- محمد فیروزی
درحالی که برخی افراد در فضای مجازی عکس، فیلم و متن هایی منتشر می‌کنند که حکایت از توزیع گوشت الاغ به جای گوشت گاو و گوسفند دارد. برخی مهارت‌های سواد رسانه ای همچون توجه به منبع خبر، هویت شخص یا کانالی که منتشر کرده است، کمک می‌کند که به راحتی تحت تاثیر شایعه توزیع وسیع چنین گوشتی قرار نگیریم.
شایعه‌ها یک گمانه زنی یا گزاره هستند که ملاک اطمینان بخشی برای رسیدگی ندارند، پیش از گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی یکی از بهترین راه‌های انتقال آنها در ارتباطات میان فردی بود. اما در عصر اطلاعات عضویت گسترده مردم در شبکه‌های اجتماعی سبب شد تا رواج شایعه در این فضا جای خود را باز کند. چرا که شایعه پراکنان نمی‌خواهند این ظرفیت را نادیده بگیرند.
علم ارتباطات شایعه را یک گفتمان می‌داند که غیر رسمی (بدون اعتبار) بوده و بدون وارسی شدن در چندین مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده است. در رواج شایعه دو شرط مهم به نظر می‌رسد، اول اهمیتی که یک موضوع مدنظر شایعه پراکنان دارد و دوم ابهام آن، بر همین اساس هم فرمولی ریاضی هست که میزان رواج شایعه را به طور تقریبی برابر با حاصلضرب اهمیت در ابهام موضوع مطرح شده می‌داند.
نقش مهم پذیرندگان شایعه
شایعه‌ها انواع مختلفی دارند، گاهی اطلاعاتی که به کل نادرست بوده به شکل هدفمند توزیع می‌شود، گاهی نیز اطلاعاتی از یک منبع منتشر می‌شود بدون اینکه هدف انتشار شایعه باشد در دست به دست شدن آن تحریف هایی صورت می‌گیرد که دیگر با اطلاعات اولیه همخوانی ندارد. البته نباید فراموش کرد در انتشار هر شایعه ای نقش پذیرندگان آن هم مهم است. هنگامی که افراد یک جامعه به هر دلیلی ضمن اشتیاق برای کسب خبر دسترسی به منبع موثق ندارند، یا راه‌های بررسی و کسب خبر از منابع خبری موثق به آنها آموزش داده نشده است انتشار شایعه‌ها قوت می‌گیرد.
البته نباید این نکته هم فراموش شود که انتشار شایعه زمانی صورت می‌گیرد که زمینه ای برای آن وجود داشته باشد. به عنوان مثال در شرایط کنونی ممکن است شایعه ای در مورد توزیع بنزین خودروها شانس انتشار داشته باشد. اما دیگر شایعه در مورد توزیع نفت برای مردم اقبال ندارد. در صورتی که تا بیست الی سی سال پیش اگر شایعه ای در مورد توزیع نفت بوجود می‌آمد ممکن بود همراهانی پیدا کند.
زمینه مهیا برای شایعه پراکنی در مورد گوشت
در حال حاضر هم که توزیع گوشت در کشور با مشکلات همراه شده است و صف‌های طولانی عرضه گوشت با کارت ملی در فروشگاه‌های زنجیره ای و میادین میوه و تره بار شکل گرفته است، زمینه خوبی برای شکل گیری شایعه‌های فراوان شده است. یکی از شایعه‌ها در این خصوص توزیع گوشت حیواناتی همچون الاغ و سگ است، موضوعی که ناراحتی‌ها و فشارهای تهیه گوشت را برای مردم بیشتر کرده است. اما نوع اخباری که در این خصوص منتشر می‌شود از نگاه علم ارتباطات قابل تامل است.
شایعه توزیع گوشت الاغ در چند ماه پیش به شکل‌های مختلف صورت گرفت. گاهی در اخبار شبکه‌های اجتماعی خبر می‌رسید که در شهرهای مختلف مثل اصفهان، فلاورجان، گرگان و... اماکنی مثل رستورانی خاص اقدام به توزیع گوشت این حیوان کرده اند. در مورد شهر فلاورجان البته قضیه گسترده‌تر جلوه داده شد یعنی توزیع برای چندین رستوران؛ در بسیاری موارد منتشر کنندگان اخبار توزیع گوشت الاغ در شبکه‌های اجتماعی بدون مشخص بودن مکان، اقدام به انتشار تصویری می‌کردند که سر حیوان بریده شده را نشان می‌داد. تصویری که به تنهایی اثبات کننده فروش گوشت آن حیوان نیست.
تعمیم دادن سوژه فیلم به کل کشور
گاهی هم فیلم هایی منتشر می‌شد که اگر نشان دهنده اقدام مجرمانه برخی افراد در بعضی شهرستان‌ها باشد، به معنای پذیرش این موضوع که در کل کشور توزیع گوشت الاغ انجام شده نبود. به عنوان مثال در فیلمی که شهروند خبرنگار خود را اهل شهرستان ابهر معرفی می‌کند، سرهای چند حیوان بریده شده ملاحظه می‌شود که اگر صاحب آنها گوشت شان را برای عرضه در قصابی مهیا کرده باشد حتی نیاز چند روز یک محله را هم برآورده نمی‌کند. اما توزیع کنندگان در شبکه‌های اجتماعی بر این موضوع اصرار دارند که این گوشت‌ها در کل کشور توزیع شده است.
شایعه کنندگان توزیع گوشت الاغ بعد از اینکه انتشار تصاویر بدون هویت در شبکه‌های اجتماعی با واکنش مسئولان قضایی و صنفی شهرستان‌های مختلف مواجه شدند و مشخص شد که تخلفی در شهرهای فلاورجان یا گرگان و دیگر شهرها صورت نگرفته است. این بار اقدام به انتشار تصویری کردند که یک کشتارگاه صنعتی را در یک کشور خارجی نشان می‌داد. الاغ هایی که از پاهایشان آویزان بودند و در کمتر از چند ثانیه پوست تن شان جدا می‌شد و با انتقال به کمک یک تسمه نقاله به بخش دیگری از واحد کشتارگاه می‌رفتند تا به سرعت گوشت شان شقه شده و آماده عرضه در فروشگاه‌ها می‌شد.
فیلم فوق که با دوربین مخفی و لرزش‌های دست تصویربردار همراه بود، صحنه‌های تاثیرگذاری را به نمایش می‌گذاشت که برای شایعه پراکنان فضای مجازی ظرفیت مناسبی داشت تا در این شرایط که دولت اقدام به واردات گوشت می‌کند آن را منتشر کنند و این بار به مخاطبان خود بگویند ببینید برای تهیه چه گوشتی در صف ایستاده اید!
سر هست؛ می‌گویند گوشت را شما خوردید!
اما منتشر کنندگان این فیلم‌ها هیچ وقت اثبات نکردند که گوشت الاغ حتی به شکل محدود یا گسترده در داخل ایران صورت گرفته است. برای گوشت سگ علی رغم اینکه فقط خبر تخلف یک واحد صنفی کوچک در مشهد به شکل گمانه زنی منتشر شد، اما در شبکه‌های اجتماعی انقدر تکرار کردند که امروز بعد از چند ماه از توزیع گوشت به شیوه جدید در صف‌ها شنیده می‌شود برخی می‌گویند معلوم نیست گوشت خر عرضه می‌شود یا گوشت سگ است.
چند وجه اشتراک شایعه‌ها
باید توجه داشت بر اساس یک تجربه شایعه‌ها دارای ساختار مشترکی هستند، همان طور که در مورد شایعه توزیع گوشت الاغ هم این موضوع دیده می‌شود که با دقت در آن مردم می‌توانند راحت‌تر در رد کردن آن اقدام کنند.
اولین مورد نداشتن منبع معتبر است، در مورد توزیع گوشت الاغ تصاویر بسیاری دیده شد که سر حیوانات در نقاط مختلف بریده شده است. فیلم هایی که از طریق کانال‌های رسمی خبری- رسانه ای منتشر نشده بودند. به هیچ سایت خبری معتبری هم اخبار آنها لینک نشده بود تا نشان دهد انتشار این خبر از طریق یک رسانه مرجع صورت گرفته است و در فرایند آن موضوع صحت سنجی شده است. از سویی هم شهروند خبرنگاران در هیچ فیلمی نقش یک روزنامه نگار تحقیقی را بازی نکرده اند که نشان دهند واقعا این حیوانات در جایی ذبح شدند سپس با تعقیب متخلفان محل عرضه آنها را در سطح شهرشان کشف کنند.
عبارت‌های معنی دار برای انتقال پیام
یکی از اصلی‌ترین ابزارهای شایعه سازان استفاده از قطعه فیلم‌ها یا عکس هایی است که با هدف خاصی تهیه شدند یا از زاویه خاصی تهیه شدند. گاهی علاوه بر استفاده از نرم افزارهای ویرایش عکس و تصویر، متنی هم با هدف خاص به آن می‌افزایند که پیام دلخواه شان را به آن بیفزایند. در مورد شایعه توزیع گوشت الاغ در این چند وقت هرچند عکس ویرایش شده خاصی منتشر نشده است. اما اغلب متن هایی که کانال‌های خبری یا شایعه پراکنان در فضای مجازی استفاده می‌کنند دارای معنی هایی بوده است که نشان می‌دهد در صورت قبول صحت تصاویر بازهم آنها می‌خواهند القا کنند تخلف گسترده رخ داده است. به عنوان مثال «کشف گوشت الاغ این بار در شهر فلان» که نشان می‌دهد این قضیه شکل سریالی دارد.
البته شایعه‌ها دارای موارد مشابه دیگری در ساختارها هم هستند که ممکن است در قضیه ای مثل توزیع گوشت الاغ برخی از آنها وجود داشته باشد. به عنوان مثال اعلام زمان‌های نسبی به جای اعلام تاریخ مشخص، درخواست التماسی کاربران فضای مجازی برای انتشار مطلب، بیان عبارت هایی که نشان دهنده کشف سندی محرمانه درباره موضوع است، جملات مبهم و شبه علم، ارجاع دروغ به خبرگزاری‌های بزرگ و مشهور، تحریک احساسات و عواطف مخاطبان و البته ترکیب دروغ با راست.
پیشگیری از شایعه هم بهتر از درمان است
همان طور که در ابتدای این مطلب مطرح شد، مخاطبان یک شایعه در پذیرش و ماندگاری آن نقش زیادی دارند. به عنوان مثال تا مادامی که برخی از مردم در صف‌های عرضه گوشت بایستند و با دیدن کله یک الاغ در فضای مجازی باور کنند حجم عظیم توزیع گوشت کشور با ذبح الاغ‌ها انجام می‌شود این گروه با ناامیدی اقدام به تهیه و مصرف آن می‌کنند. اما وقتی اکثریت جامعه به سلاح پیشگیری و مقابله با شایعه‌ها برخیزند افرادی سودجو و مغرض به راحتی نمی‌توانند به خواسته هایشان جامه عمل بپوشانند.
برای مقابله با شایعه اولین و بهترین راه حل پیشگیری است. به عبارتی قبل از اینکه شایعه ای مجال گسترش پیدا کند باید دستگاه‌های متولی همچون رسانه‌ها نسبت به هشدارهای لازم اقدام کنند. البته مردم هم بهتر است حریم میان فعالیت در فضای مجازی و کسب اخبار را برای خود مشخص کنند. به عنوان مثال عضویت در گروه‌های تلگرامی ممکن است برای فعالیت تفریحی یا اقدامات مرتبط با شغل افراد باشد. اما فرد ممکن است از این بستر اخبار مختلفی هم دریافت کند. در این حالت شخص باید مراقبت کند که بهترین دوست، فامیل یا همکار اگر هم اخباری را با دوستانش به اشتراک می‌گذارد دلیلی بر این نیست که صحت آن را هم سنجیده است.
ارزیابی محتوایی از کانالی که عضو هستیم
همین ملاحظه را افراد می‌توانند در مورد کانال‌های فعال در فضای مجازی هم دنبال کنند. به این معنی که عضویت در کانال‌های مختلف باید با هدف خاصی باشد. به عنوان مثال کانالی که عمده فعالیتش به انتشار جوک یا معرفی لوازم آرایشی- بهداشتی می‌گذرد اگر در خصوص توزیع گوشت خبری را درج کرد اعتبار و صحت این خبر خیلی بیشتر مورد تردید است تا وقتی که یک کانال خبری وابسته به یک خبرگزاری داخلی اقدام می‌کند، چرا که رسانه‌های معتبر در قالب و شکلی که فعالیت کنند اعم از کانال‌های خبری، سایت، روزنامه یا رادیو و تلویزیون برای انتشار خبر ملزم هستند قبل از انتشار خبرشان را راستی آزمایی کنند و از درستی آنچه منتشر می‌کنند مطلع شوند. چرا که آنها برای کارشان مسئول هستند و در صورت ارتکاب اشتباه باید به مراجع قانونی پاسخ دهند.
سه راه حل برای مقابله با شایعه توزیع گوشت الاغ
گاهی پیش می‌آید که قبل از پیشگیری از سوی سیاستگذاران و مردم یک جامعه، شایعه ای جنبه فراگیر پیدا می‌کند. درست مثل ماجرای توزیع گوشت الاغ که بعد از گذشت چند ماه هنوز این مساله در فضای مجازی مطرح است و هر روز در گوشه و کناری صحبتی از آن توسط برخی افراد شنیده می‌شود. در چنین حالتی چند اقدام که عمده آن هم از سوی مردم صورت می‌گیرد، می‌تواند بهترین راه حل باشد.
اول اینکه مردم در هرجایی بهتر است افراد شایعه ساز را شناسایی و آنها را به مراجع قانونی معرفی کنند. به عنوان مثال در فضای مجازی که پلیس فتا مسئول حفظ امنیت آن است مردم می‌توانند کانال‌ها یا اکانت هایی که در انتشار شایعه نقش پررنگی دارند شناسایی کنند.
دومین اقدام که می‌تواند در فضای مجازی و حقیقی صورت بگیرد بی اعتبار کردن منابع شایعه ساز است. وقتی فردی به خبری استناد می‌کند که از منبع غیر موثقی تهیه شده است با اعلام بی هویت بودن آن می‌توان کمک کرد که اطرافیان مان از خطر شایعه پراکنی آنها در امان بمانند.
سومین راه حل دادن اطلاعات صحیح به مردمی است که تحت تاثیر شایعه هستند. به عنوان مثال در حالی که فیلم‌های متعددی از کشف سرهای بریده شده الاغ در گوشه و کنار کشور حکایت دارد، رسانه‌های بزرگ داخلی به این موضوع پرداخته اند و اغلب خبرها در مصاحبه با شخصیت‌های مسئول تکذیب شده است. اما در فضای مجازی استناد به اخبار کذب غلبه دارد چرا که افراد کمتری احساس مسئولیت می‌کنند تا پاسخ مسئولان را در این خصوص به گوش دیگران برسانند. در صورتی که با انتشار اطلاعات و اخبار صحیح می‌توان یک توازن در جامعه و فضای مجازی ایجاد کرد و با کمتر شدن ابهام‌ها در خصوص شایعه از گسترش آن جلوگیری کرد.