بزرگنمایی:

به گزارش تبسم مهر، چهارشنبه 21 آذر برابر است با صدوهفتمین سالروز درگذشت آخوند خراسانی. این مرجع اعلای شیعیان از مهم‌ترین حامیان سیاسی و معنوی جنبش مشروطه خواهی مردم ایران بود. او مانند استاد خود میرزای شیرازی در راه مبارزه با استبداد قدم‌های مهمی برداشت و بویژه پس از به توپ بستن مجلس با اعلام حکم جهاد راه را برای کوشندگان مشروطیت در فتح تهران باز کرد.

در منظومه فکری آخوند خراسانی تشکیل حکومت مشروطه را برای جلوگیری از ظلم و ستم واجب می‌دانست و حکم شرعی برای مسلمانان برای رسیدن به این نوع از حکومت را صادر کرد. مرحوم آخوند خراسانی در حاشیه‌اش بر کتاب مکاسب شیخ مرتضی انصاری در پیرامون مسئله ولایت فقیه نیز بحث کرده و آن را پذیرفته است. از این پذیرش بعدها تفاسیر متعددی ارائه شد.

در دهه‌های اخیر اندیشه‌های آخوند خراسانی درباره سیاست، دموکراسی و اقتصاد محل رجوع اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری بوده و کتاب‌های مهمی در این زمینه تالیف شده است که از میان تازه‌ترین آنها می‌توان به کتاب «مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» به قلم آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد اشاره کرد.

در میانه سال‌های 1323 تا 1339 جمعا فقط چهار کتاب درباره مرحوم آخوند خراسانی منتشر شده این در صورتی است که در سال 89 ما 100 تالیف درباره آخوند خراسانی داریم.

مرحوم آخوند تالیفات مهمی هم دارد که از میان آنها «کفایه» که در علم اصول است، شهرت و اهمیت خاصی دارد. از زمان تالیف این کتاب تاکنون شروح و حاشیه‌های متعددی بر آن نوشته شده که در طول تاریخ تفکر شیعی بی‌نظیر است. درباره انتشار آثار آخوند خراسانی و همچنین آثار پژوهشی درباره او با هادی ربانی، کتابشناس و مدیر بنیاد قم پژوهی به گفت‌وگو نشستیم.

ربانی همچنین مولف و پژوهشگر کتاب «کتابشناسی توصیفی آخوند خراسانی» است. این کتاب در سال 1393 با شمارگان هزار و 500 نسخه، 236 صفحه و بهای 13 هزار و 500 تومان از سوی نشر علم در دسترس مخاطبان قرار گرفت. ربانی در این کتاب به سه دسته از آثار اشاره و آنها را معرفی کرده است: «آثار و تالیفات مرحوم آخوند خراسانی»، «منابع و پژوهش‌های منتشر شده درباره مرحوم آخوند» و «آثار مرتبط با زندگی فرزندان آخوند». در این کتابشناسی عموم منابعی چون کتاب مستقل، کتاب مشتمل، مقاله و پایان‌نامه دانشگاهی، منتشر شده تا پایان دی‌ماه سال 1392 به زبان‌های فارسی و عربی، معرفی شده‌اند.

یکی از ویژگی‌های مهم «کتابشناسی توصیفی آخوند خراسانی» نمایه بسامد تاریخی آن است که اطلاعات مهمی را به مخاطبان درباره چگونگی انتشار آثار مرحوم آخوند یا آثاری و پژوش‌هایی که درباره او کار شده‌اند، به مخاطبان ارائه می‌دهد. پس از تنظیم این نمایه به چه نکات مهمی درباره سیر تطوری انتشار آثار مرحوم آخوند در دوران معاصر رسیدید؟

نمایه بسامد تاریخی حکایت از توجه جدی در این سال‌ها به اندیشه‌های آخوند خراسانی در حوزه اندیشه سیاسی دارد. به شهادت این نمایه در این 20 سال اخیر به آرا سیاسی و اجتماعی مرحوم آخوند به نسبت سال‌های دیگر توجه بیشتری شده است. من برای شما فکت‌هایی را از این نمایه می‌آورم. به عنوان مثال در سال 1323 یک کتاب، در سال 1327 هم یک کتاب، در سال 1335 هم یک تالیف و در سال 1339 هم یک کتاب درباره مرحوم آخوند منتشر شده است. یعنی از سال 1323 تا 1339 جمعا فقط چهار کتاب درباره مرحوم آخوند منتشر شده و در سال‌هایی که اسمی از آنها نبردم هیچ کتابی درباره آخوند خراسانی نوشته نشده است. روال می‌آید و به سال 1369 می‌رسد که 6 یا 7 عنوان کتاب در این سال منتشر شد.

بیشترین تالیفات درباره آخوند متعلق به سال 1389 است که نمایه حکایت از 100 ماخذ می‌کند.

توجه بسیار به آرا و اندیشه‌های مرحوم آخوند خراسانی در این سال‌ها بی‌ربط با مسائل روز جامعه ما نیست. علما و نخبگان نیز تلاش دارند تا برخی بن‌بست‌ها در حوزه‌های مختلف را با رجوع به آرا و اندیشه‌های ایشان حل و فصل کنند و همین باعث شده تا جامعه کششی به اندیشه‌های مرحوم آخوند خراسانی داشته باشد

حجم عمده این تالیفات در سال 89 ارتباطی به کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» نوشته استاد اکبر ثبوت دارد؟ نسخه‌های غیرقانونی این کتاب به هر حال در سال 1388 در جامعه علمی کشور رواج پیدا کرد و البته از آن سال تاکنون هنوز هم این اثر مجوز انتشار نگرفته است؟

آقای ثبوت کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» را در سال 1388 نوشت. در همان سال همایشی درباره آرا آخوند خراسانی در حوزه برگزار شد. این همایش باعث تا نام مرحوم آخوند دوباره در مجامع علمی کشور مطرح شده و بسیار به اندیشه‌های ایشان پرداخته شود. در حدود 13 جلد کتاب به مناسبت این همایش منتشر شد که نویسندگان وجوه مختلف از هندسه فکری مرحوم آخوند را مورد بررسی و واکاوی قرار داده بودند. دو سال بعد از آن نیز همایشی دیگر در حوزه با عنوان «کنگره بین المللی نکوداشت یکصدمین سال ارتحال آخوند خراسانی» برگزار شد.

توجه بسیار به آرا و اندیشه‌های مرحوم آخوند خراسانی در این سال‌ها بی‌ربط با مسائل روز جامعه ما نیست. علما و نخبگان نیز تلاش دارند تا برخی بن‌بست‌ها در حوزه‌های مختلف را با رجوع به آرا و اندیشه‌های ایشان حل و فصل کنند و همین باعث شده تا جامعه کششی به اندیشه‌های مرحوم آخوند خراسانی داشته باشد. در این پنج سال اخیر نیز منابع بسیاری درباره آخوند خراسانی منتشر شده که در تجدید چاپ «کتابشناسی توصیفی آخوند خراسانی» سعی می‌کنم به معرفی آنها نیز پرداخته و کتاب را به روز کنم.

به نظر شما علت اقبال به کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» چه بود؟

این کتاب به صورت رسمی منتشر نشد و به نظرم یکی از علت‌های رویکرد به آن ممانعت و جلوگیری مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت از انتشار این کتاب بود. وقتی کتابی ممنوع شود، همه فکرها به سمت آن می‌رود که مگر محتوای کتاب چه بود؟ به همین دلیل هم کتاب در فضای مجازی فراوان دست به دست شد.

مهم‌ترین نکته این کتاب در این است که آقای ثبوت گویا مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی از شاگردان مرحوم آخوند را درک کرده بود و در این کتاب مطالبی را به نقل از ایشان و همچنین از آیت‌الله شیخ عبدالرضا کفایی از نوادگان مرحوم آخوند نقل کرده است و بیشتر بحث هم بر سر گفت‌وگوی مشهور مرحوم آخوند با میرزای نائینی بر سر موضوع حکومت روحانیون است.

ما یک جلسه خدمت آقای ثبوت رسیدیم و در این جلسه به این اشکالات هم پرداخته شد. او در این جلسه به این موضوع اشاره کرد که کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» را پیش از انقلاب نوشته است، اما این نکته را نیز اضافه کرد که در حمله‌های ساواک به منزلشان حجمی از یادداشت‌ها و روایت‌ها از بین رفت

البته مباحث کتاب باعث شد تا صاحب نظران بسیاری نقدهای خود بر آن را بنویسند. به باور آنها مباحث کتاب به گونه‌ای است که انگار مرحوم آخوند خراسانی تمام وقایع انقلاب اسلامی را به صورت ملموس درک کرده و آن را از نزدیک دیده است و پیشنهاداتی هم که برای حل مشکلات ارائه می‌دهد امروزی است. یعنی صحت نقل قول‌هایی که به شیخ آقابزرگ تهرانی نسبت داده شده زیر سوال است. به بیان دقیق‌تر آقای ثبوت این نقل قول‌ها را پس از حدود نیم قرن شنیده و نقل کرده است.

اما ادعای آقای ثبوت این است که این کتاب پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نوشته شده است؟

ما یک جلسه خدمت آقای ثبوت رسیدیم و در این جلسه به این اشکالات هم پرداخته شد. او در این جلسه به این موضوع اشاره کرد که کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» را پیش از انقلاب نوشته است، اما این نکته را نیز اضافه کرد که در حمله‌های ساواک به منزلشان حجمی از یادداشت‌ها و روایت‌ها از بین رفت و او به ناچار پس از چند سال هرچه از آن یادداشت‌ها را که در ذهنش مانده بود، به روی کاغذ آورد.

آقای ثبوت حتی گفت که برخی از متن کتاب را در یکی از نشریات تابعه حزب جمهوری اسلامی به نام «عروهالوثقی» در ابتدای دهه 60 منتشر کرده است که من هرچه جست‌وجو کردم به این نشریه‌ها دسترسی پیدا نکردم و نتوانستم در کتابشناسی نیز آنها را معرفی کنم. اگر مقالات این نشریه پیدا شود بسیاری از مسائل حل خواهد شد. به هر حال حرف اصلی آقای ثبوت این است که تحلیل‌های کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» مربوط به امروز نیست. البته در همایش دومی که درباره آخوند خراسانی در حوزه برگزار شد، هیات علمی برگزار کننده گفت‌وگوی مفصلی با آقای ثبوت داشته و آن را در کتاب مجموعه مقالات همایش منتشر کردند که گفت‌وگوی خوبی است.

چرا در این کتاب به شروح و حاشیه‌های نوشته شده بر «کفایه الاصول» نپرداختید؟

عمده منابعی که در این کتابشناسی به آنها پرداخته شده آثاری است که درباره آخوند خراسانی به رشته تحریر درآمده‌اند. کفایه الاصول کتاب درسی حوزه‌هاست و در طول این یک قرن حاشیه‌ها و شروح متعددی بر آن نوشته شده است. ما به دلیل آنکه پیشتر یک کتابشناسی درباره این آثار منتشر شده، در این کتاب دیگر به آن نپرداختیم.