بزرگنمایی:
موضوع تخریب حمام خسرو آقا، پس از رسانه‌ای شدن اظهارت رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان و هم‌چنین معاون عمرانی اسبق استانداری اصفهان در ایسنا، بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده تا بلکه از چهره حقیقی عاملان تخریب این اثر معماری دوران صفوی، پرده برداشته شود. در متن پیش رو، روایت حمید عظیمیان و ناصر آرمان‌پناه را درباره ماجرای حمام خسرو آقا می‌خوانید.
به گزارش تبسم مهر بعد از انتشار گزارش «رازی که بر ملا شد» و هم‌چنین نشر سخنان «عبدالحسین سیف‌اللهی» معاون عمرانی سابق استانداری اصفهان در گزارشی با عنوان «حمام خسرو آقا را فرح خراب کرد نه من»، «حمید عظیمیان» شهردار سابق اصفهان و «ناصر آرمان‌پناه» مشاور سابق استانداری اصفهان و سرپرست اسبق دفتر عمران امام(ره) در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا به ارائۀ مطالبی در خصوص حمام خسرو آقا و ماجرای تخریب آن پرداختند و به اظهارات منتشر شده از سوی رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان و هم‌چنین معاون عمرانی اسبق استانداری اصفهان واکنش نشان دادند.
اظهارات حمید عظیمیان، شهردار سابق اصفهان درباره تخریب حمام خسرو آقا بدین شرح است:
بدون حضور من، شهردار منطقه سه را صدا زدند
تصمیم‌گیری‌های مربوط به حمام خسرو آقا در آن جلسه‌ای صورت گرفت که در استانداری برگزار شد و نشستند و صورت‌جلسه‌ای را نوشتند. امضای من هم هیچ جا نیست و درواقع در جریان آن جلسه نبودم اما متأسفانه آقای کریمیان، شهردار منطقه سه در جریان بوده است. اصلاً از من نخواستند که در آن جلسه بروم و بدون حضور من، شهردار منطقه سه را صدا زدند و شهردار منطقه هم نیامد از من اجازه بگیرد که چنین برنامه‌ای است و چه‌کار کنم. من در جریان قرار گرفتم که آن‌ها در استانداری جمع شده‌اند و صورت‌جلسه‌ای برای ساماندهی حمام نوشته‌اند ولی متأسفانه کار از کار گذشته بود.
میراث مقصر بود
در تخریب حمام خسرو آقا شهرداری منطقه سه و اداره میراث فرهنگی شرکت داشته‌اند و اداره میراث فرهنگی مقصر بود، چون در همان جلسه‌ای که برای ساماندهی این حمام در استانداری تشکیل شده، شرکت کرده و صورت‌جلسه را امضا کرده است، درحالی‌که نباید به این قضیه وارد می‌شد. اصلاً این حرف آقای مهندس سیف اللهی حقیقت ندارد که گفته است شهردار منطقه سه موضوع تخریب حمام خسرو آقا را با من هماهنگ کرده است، این مسئله درست نیست.
قرار بود حمام را جابه‌جا کنیم
من آن زمان سفری به رومانی داشتم و آنجا پروفسوری را دیدیم که کارش جابه‌جایی کلیساها و ساختمان‌های تاریخی بود و او را به اصفهان دعوت کردم تا در خصوص جابه‌جایی حمام خسرو آقا به جایی بین عالی‌قاپو و چهل‌ستون تصمیم بگیریم. ایشان آمد و حمام را دید و یک سمینار در شهرداری برگزار کرد و همه مهندسان آمدند و نقطه نظرات و ایده‌های این پروفسور را شنیدند. بعد مرحوم آقای کازرونی رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی کشور گفت که «لازم نیست این جابه‌جایی را رومانیایی‌ها انجام دهند و خودمان انجام می‌دهیم» و گفت ما در کجا و کجا، قبر و بناهایی را جابه‌جا کردیم و خودمان بلدیم این جابه‌جایی را هم انجام دهیم و از طرفی رقم پیشنهادی رومانیایی‌ها هم پول خیلی سنگینی بود و مهندس کازرونی گفت که ما خودمان دنبال این بودیم که حمام را جابه‌جا کنیم. ما باید از میراث فرهنگی اجازه می‌گرفتیم و حمام را جابه‌جا می‌کردیم. میراث فرهنگی هم با جابه‌جایی حمام مخالفتی نداشت و می‌گفت لازم نیست خارجی‌ها انجام دهند و خودمان انجام می‌دهیم.
تمام اسنادش هم موجود است، بعد آقایان رفتند در استانداری نشستند و خودشان یک تصمیماتی گرفتند. من در جریان بودم که رفته‌اند در استانداری و جلسه داشته‌اند و صورت‌جلسه نوشته‌اند اما اینکه چه تصمیمی گرفته‌اند را در جریان نبودم چون بین برگزاری این صورت‌جلسه تا تخریب حمام خیلی زمان کمی بود.
یک‌دفعه گفتند در استانداری صورت‌جلسه نوشته‌اند!
تکنولوژی جابه‌جایی ساختمان‌ها دیده بودم که با یک مکانیسم‌هایی حتی ساختمان‌های 10 طبقه را هم جابه‌جا می‌کنند؛ ما در این حال و هوا بودیم که یک‌دفعه متوجه شدیم که گفتند در استانداری صورت‌جلسه‌ای را در خصوص حمام خسرو آقا نوشته‌اند. من اصلاً نه به آن جلسه دعوت‌شده بودم و نه با من هماهنگ شده بود و زمانی در جریان قرار گرفتم که گفتند آنجا صورت‌جلسه‌ای درباره حمام تنظیم‌شده است ولی اینکه می‌خواهند زیرگذر بزنند، حمام را تخریب کنند یا پُر کنند را نمی‌دانم.
البته محل حمام به لحاظ امنیتی برای عابرین به‌خصوص توریست‌ها مسئله ایجاد کرده بود چون به‌خوبی نگهداری و ایمن‌سازی نشده بود و شکایت هم درباره‌اش زیاد بود. سال 58 در حمام به دلیل بدنامی‌اش بمب‌گذاری شد و بعد، کمی مرمت‌شده بود اما میراث فرهنگی بودجه نداشت و مرمتش این بود که می‌آمد یک سیم بوکسل می‌کشید یا یک سنگ را جابه‌جا می‌کرد و می‌رفت دو سال بعد می‌آمد.
چهل سال است سقف مسجد امام بازسازی می‌شود!
چهل سال است که داریم نگاه می‌کنیم همیشه دارند سقف مسجد امام را بازسازی می‌کنند! یک آجر می‌گذارند و سه ماه بعد می‌آیند! در واقع حمام خسرو آقا بازسازی نشده بود و گاهی یک تعمیر کوچکی می‌کردند ولی شکایت و پا شکستن و سقوط و حضور معتاد و زباله‌دانی شدن حمام خیلی وسیع بود چون آنجا هم مسئله شلوغی بود اما اصلاً موضوع تخریب حمام در شهرداری مطرح نبود و کسی به ما چیزی نگفت چون ما اصلاً در فکر جابه‌جایی حمام بودیم.
در زمان رژیم سابق هم مصوبه‌ای به تصویب رسیده است از طرف مقامات بالای آن رژیم که این حمام به‌جایی بین کاخ چهل‌ستون و عمارت عالی‌قاپو منتقل شود. حتی هزینه‌های آن‌هم پیش‌بینی‌شده بود که یک‌بخشی را استانداری و بخش دیگر را هم قرار بود سازمان برنامه‌ریزی کل کشور تأمین کنند تا این حمام به آن منطقه منتقل شود. دستور تخریب حمام در رژیم گذشته مطرح نبود بلکه جابه‌جایی آن بود که توسط فرح پهلوی مطرح شد و مکاتبات و اسناد آن موجود است حتی بودجۀ آن‌هم تعیین‌شده بود نه دستور تخریب. من خودم اسنادش را دیدم که استاندار اصفهان در این خصوص نامه نوشته بود و نصف بودجه برای جابه‌جایی را استانداری اصفهان نصف آن را هم سازمان برنامه‌ریزی کل کشور تقبل کرده بود.
ناصر آرمان‌پناه، مشاور سابق استانداری اصفهان و سرپرست اسبق دفتر عمران امام(ره) نیز به خبرنگار ایسنا چنین گفت:
طاق حمام بعد از انقلاب حفظ شده بود
اعتقادات انسان باید بر مبنای اطلاعاتش باشد و آدم‌ها باید اهداف پاکی داشته باشند مخصوصاً خبرنگاران و نویسندگان باید خالصانه بنویسند. آقای مهندس منتظر از نظر من انسان بسیار باسواد، دانا و مطلعی است و من نه‌تنها ایشان بلکه اغلب معماران و شهر سازان شهر را می‌شناسم؛ از جمله مرحوم مهندس هادی میرمیران که یکی از بهترین معماران خاورمیانه بود. آشنایی من با آقای منتظر مربوط به قبل از مرحوم مهندس میرمیران است که یادم است مهندس منتظر، طرحی برای مسجد عبدالرزاق واقع در خیابان عبدالرزاق طراحی کرد و حتی دستور ساخت موکت آن را نیز داد.
حمام خسرو آقا وضعیت بدی داشت و مسائلی آنجا اتفاق افتاد که آن را ویرانه کرده بود. یادم است که مرحوم آیت‌الله زاده شیرازی می‌گفتند آن حمام را ساخته‌اند تا بازار هجمه پیدا نکند و بافت بازار خراب نشود. موضوع ادامۀ خیابان استانداری هم از خیلی قدیم مطرح بود. بعد از انقلاب، یعنی زمانی که من مشاور آقای بجنوردی استاندار وقت اصفهان و سرپرست دفتر عمران امام بودم در این حمام بمب‌گذاری شد که کسی متوجه عاملان آن نشد اما به‌هرحال با وجود این اتفاق، طاق حمام حفظ شده بود.
چند سال بعد یعنی همان سالی که حمام کاملاً خراب شد به تاریخ فروردین 1374 و قبل از ماجرای تخریب حمام آقای منتظر به من تلفن کردند و من را برای صرف صبحانه به خانه‌شان دعوت کردند، خانه آقای منتظر در نزدیکی دبیرستان شهدای ادب بود. من همراه با آقای مهندس رضا احمدی که آن زمان مدیر سازمان مسکن بود به خانه آقای منتظر رفتیم؛ اما آقای روانفر مدیر میراث فرهنگی استان اصفهان با ما نبود. همان‌جا چون آقای منتظر صاحب‌نظر بود به او گفتم حیف است که «حمام خسرو آقا به دخمه تبدیل شده است و وضعیت بدی دارد و بیایید فکری درباره آن بکنید.» آن روز ابداً در خصوص اینکه آقای مهندس سیف الهی و یا فرد دیگری می‌خواهد حمام را خراب کند حرفی زده نشد.
در صورت جلسه نوشته بودیم حمام تعمیر شود
بعد هم دقیقاً نمی‌دانم چه زمانی بود اما یک روز دیگر یا همان روز همراه با آقای منتظر و آقای احمدی مدیر سازمان مسکن وقت به محل حمام رفتیم. در روز دیگری هم به‌اتفاق مرحوم آقای مهندس سراج‌الدین کازرونی و آقای روانفر به محل حمام آمدیم و مرحوم مهندس کازرونی به من گفت که می‌خواهیم برای حمام کاری کنیم. وقتی با مرحوم کازرونی در محل حمام بودیم گفتیم «محور کار با کیست؟» مرحوم مهندس کازرونی گفت «محور کار معاونت عمرانی آقای مهندس سیف اللهی است.» و با آقای سیف اللهی صحبت کردیم و روز دوشنبه قبل از ولادت حضرت رضا(ع) در سال 74 در دفتر آقای سیف اللهی جلسه‌ای با حضور من و آقای روانفر رئیس اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، آقای حسن کریمیان شهردار وقت منطقه سه، آقای سیف الهی معاون عمرانی وقت استانداری اصفهان و آقای اُخروی رئیس سازمان تأمین اجتماعی استان اصفهان برگزار شد.
مرحوم آقای کازرونی به دلیل علاقه‌ای که به من داشت از من خواست به آن جلسه در دفتر آقای مهندس سیف اللهی بروم. در نهایت صورت‌جلسه نوشتیم که از خیابان استانداری و محل گنبد گویا که الان دانشگاه هنر اصفهان است با استفاده از TBM یک زیرگذر با شیب زده شود و از زیر حمام عبور کند و بافت بازار به هم نریزد و از آن‌طرف بازار جلوی مسجد حکیم بیرون بیاید. ضمن اینکه در صورت‌جلسه نوشته بودیم که حمام استحکام ندارد و باید هرچه زودتر تعمیر شده تا خراب نشود.
و حمام خراب شد...
تا اینکه تخریب حمام اتفاق افتاد! یادم است که خانۀ ما در خیابان نظر شرقی بود، روز بعد از تنظیم صورت‌جلسه در دفتر آقای مهندس سیف الهی یعنی روز سه‌شنبه که برابر با ولادت حضرت رضا(ع) بود آقای مهندس روانفر درِ خانه‌ام را زد و دیدم رنگش پریده است، حالش به هم خورد و من او را به داخل خانه‌ام آوردم و او گفت «اثری از حمام نیست و محل حمام را آسفالت کرده‌اند!» گفتم «عجب!» گفت «می‌خواهم بروم استعفا بدهم»، من گفتم «ابداً چون آدم باید مبازره کند و بجنگد!» به آقای جهانگیری استاندار وقت اصفهان تلفن کردم و ایشان هم گفت که نباید آقای روانفر استعفا دهد. اما وقتی آقای روانفر حالش بهتر شد، رفت و استعفا داد. به‌هرحال کسی نفهمید چه کسی حمام را خراب کرد.
موضوع تخریب حمام از طریق آقای مهندس کوپایی رئیس وقت سازمان نظام مهندسی استان اصفهان پیگیری شد و شکایت کردند و موضوع به آقای رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت کشیده شد. من و آقای مهندس کوپایی قبل از انقلاب جامعه مهندسان را ایجاد کردیم و ما همه با یکدیگر در راه انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و حفظ نظام و ارزش‌های آن در همه‌جا همراه بوده‌ایم و من خواهش می‌کنم چون آقای مهندس سیف اللهی معاونت عمرانی بود نباید به او اتهام زده شود.
مسئولیت حرف آقای منتظر با خودش است
اینکه آقای مهندس منتظر گفته است که من و آقای روانفر و آقای احمدی به او گفتیم سیف‌اللهی می‌خواهد حمام را خراب کند مسئولیت این حرفش با خودش است اما من چنین حرفی به ایشان نزدم. ماجرای ناراحتی بین آقای منتظر و آقای سیف الهی به ماجرای مترو برمی‌گردد که یک‌بار متروی اصفهان از جلوی بیمارستان شریعتی به چیزی برخورد کرده بود که آقای منتظر گفتند آثار باستانی است و کار مترو را متوقف کرده بود، آن زمان آقای سیف اللهی رئیس مترو بود و مترو از آقای منتظر شکایت کرد.
میدان سوم اصفهان
اصفهان در قدیم شامل دو محله یهودیه و جی می‌شد و من فرزند محله جویباره یا جهانباره هستم که از قدیم محله یهودیه نامیده شده است. در مدرسه فردوسی که در شمال مرقد مرحوم علامه مجلسی قرار دارد تحصیل کرده‌ام و همیشه به آثار تاریخی و اصالت‌ها علاقه و توجه خاصی داشتم و آمدوشدم به مسجد جامع و مرقد آیت‌الله مجلسی زیاد بود. درواقع با میراث فرهنگی مأنوس بودم. وقتی هم که مرحوم آقای مهندس کازرونی وزیر مسکن و شهرسازی و من مشاور وزارتخانه‌اش بودم همراه با او کارهای زیادی انجام دادیم اما یکی از مهم‌ترین کارهای ما این بود که در سال 1365 با همکاری مرحوم مهندس هادی میرمیران، میدان سومی را برای اصفهان طراحی کردیم.
سلسله سلجوقی، میدان عتیق و صفویان میدان نقش‌جهان را برای اصفهان ایجاد کرده بودند و من هم در آن سال وقتی در جلسه‌ای در وزارت مسکن و شهرسازی آن زمان مقامات شهرداری اصفهان حضور داشتند و موضوع اصفهان در بین بود دستم را روی جنوب سی‌وسه‌پل و محدودۀ کارخانه‌های قدیمی اصفهان گذاشتم و گفتم اینجا را به میدان سوم اصفهان به نام میدان نظام اسلامی تبدیل کنیم. همان‌جا مرحوم هادی میرمیران موضوع را گرفت و طراحی آن را انجام و در شورای عالی معماری و شهرسازی ایران به تصویب رسید اما متأسفانه اجرای طرح را متوقف کردند و این نشان می‌دهد که تنگ‌نظری در ما مردم خیلی زیاد است.
حفظ آثار اسلامی واجب است
اصفهان جایی است که به دلیل آثار آن که حداقل هزارساله است دنیا به زیارتش می‌آید و حیف است به این آثار بی‌توجهی شود و باید در حفظ آن‌ها تلاش کرد تا آیندگان به آن افتخار کنند. اغلب این ساختمان‌ها و مکان‌ها و آثار مورد عنایات مسلمانان بوده و عمدتاً آثار اسلامی و مقبره‌های ارزشمندِ عبادی و زیارتی و مساجد و تکایا هستند که حفظ این آثار واجب است.
به گزارش ایسنا، مدیر منطقه سه شهرداری اصفهان روز گذشته -یکشنبه 24 شهریور ماه- اعلام کرده که بازسازی فاز نخست حمام خسرو آقا در حال تکمیل است. مراحل این بازسازی با ساخت چهار حوض و قسمتی از گرمخانه و خزینه انجام شده و بازسازی دیگر بخش های حمام نیز منوط به آزاد سازی قسمتی از خیابان حکیم است.