بزرگنمایی:

به  گزارش تبسم مهر هم زمان با محرم‌الحرام هر منطقه‌ای از ایران اسلامی مراسم خاصی برای عزاداری و سوگواری شهادت سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) و 72 یار باوفایشان در دشت کربلا دارد. آنچه  در این میان بیش از سایر موارد به چشم می‌آید این است که عزای حسین(ع) عالم‌گیر بوده و مرد و زن، پیر و جوان و کودک،  کرد و لر، عرب و فارس و بلوچ و گیلک نمی‌شناسد هر کسی در این میان دوست دارد به سبک و سیاق خود، در ماتم شهید کربلا سوگواری کند.

استان گیلان نیز همانند سایر مناطق ایران برای این ایام آداب‌ورسوم و آیین‌های مختلفی دارد که برگرفته از فرهنگ غنی و سابقه تاریخی این استان است.

و اما محرم در میان گیلانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و حال و هوایی وصف‌نشدنی دارد از همین رو از هفته قبل از رسیدن این ماه مردمان این استان خود و محله‌ها را برای عزاداری سرور و سالار شهیدان آماده می‌کنند.  در و دیوار و حتی سردر منازل و بازار و محل کار خود را رخت سیاه و عزا می‌پوشانند و هر کسی به‌اندازه وسع و توان حتی با پخش یک جعبه خرما عشق و ارادت خود به سرور و سالار شهیدان را به نمایش می‌گذارد.

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی گیلان، 11 آیین عاشورایی گیلان در فهرست آثار ملی کشور ثبت‌شده که می‌توان به علم بندی ماسوله، طشت گذاری تالش و آستارا، چهل‌منبر، کرب زنی و یازدهم روز لاهیجان، تعزیه دیلمان و ضیابر، علم واچینی، مراسم تاسوعای آقا سید شرفشاه دارسرا، مراسم چهل علم، مراسم هفت کوگاه و نظام مدیریت سنتی مراسم عزاداری دهه اول محرم در ماسوله اشاره کرد. اما در این میان آئین‌های دیگری همچون مراسم «دفن شهدا» و «اَستُنه تاشی» نیز وجود دارد که اگرچه ثبت ملی نشده‌اند اما هرساله با شور و حال خاصی برگزار می‌شوند.

آنچه در همه این آیین‌ها می‌توان آن را دید و جزو جدایی‌ناپذیر آیین‌های محرم استان گیلان است هنرهایی چون شعر، تعزیه، موسیقی و  نوحه‌خوانی است و به‌واسطه این هنرها پیام‌های عاشورا توانسته تا به امروز به‌خوبی انتقال پیدا کند.

 آغاز سوگواری‌های ماه محرم با برگزاری آئین طشت گذاری

آئین طشت گذاری یکی از قدیمی‌ترین آئین‌های عاشورایی در میان مردم ترک‌زبان کشور است که بنا بر برخی روایات تاریخی، برگزاری آن ریشه در عصر صفوی دارد. این مراسم که به‌نوعی استقبال از ماه محرم است، هم‌زمان با روز 27 ذی‌الحجه آغازشده و تا روز سی‌ام ذی‌الحجه ادامه می‌یابد.

هرچند اصالت برگزاری این آئین به شهر اردبیل بازمی‌گردد اما طی سال‌های گذشته بخش اعظمی از شهرهای ترک‌نشین در استان‌های مختلف به‌ویژه در آذربایجان شرقی و غربی، زنجان و در شهرهای آستارا و تالش گیلان به برگزاری این مراسم پرداخته‌اند.

در این آئین اعضای هیئت‌امنای مساجد و تعدادی از ریش‌سفیدان با قرار دادن طشتی مسی پر از آب در گوشه‌ای از محوطه مسجد و تکایا به یاد سقای تشنه‌لب حضرت ابوالفضل العباس (ع) عزاداری می‌کنند. عزاداران با شور و احساس برگرفته از حالات درونی، نوید فرارسیدن ماهی سرشار از سوگ و ماتم را داده و با برافراشتن بیرق‌های مزین به نام ائمه اطهار(ع) در قالب دسته‌های مختلف به سوگواری می‌پردازند.

کرنا نوازی سنت دیرینه گیلانی‌ها

یکی از سنت‌ها و آیین های قدیمی که در برخی مناطق استان گیلان همزمان با محرم و صفر انجام می شود «کرنا نوازی» است که بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق استان گیلان اجرا می شود. کرنا نوازی در استان های گیلان، خراسان و فارس مرسوم است.

کرنا به صورت دسته جمعی و در قالب گروه‌های 10 نفره کرنانواز نواخته می شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می کنند. طریقه نواختن کرنا به این شکل است که شخصی با تجربه به عنوان تک نواز گروه، نوایی را در کرنا دمیده و بقیه پاسخ می دهند. تک نواز گروه، مصیبتی از امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای «وای وای» از کرنای وی به گوش می رسد در این لحظه گروه، نوای «حسین وای»  را در کرنا می دمند بدین ترتیب شنوندگان «وای وای، حسین وای» را از تک نواز و گروه او می شنوند.  

کرنای شمال «درازنای» نیز نامیده می شود. کرنا در گیلان بدون زبانه و سوراخ بوده از سه قسمت تشکیل می شود قسمتی که در دهان قرار می گیرد، قسمت بدنه که ازای آن گاهی اوقات به بیش از 3.60 متر می رسد و قسمت سر آن که خمیده و به شکل عصا است.   

علم بندی در ماسوله  

هرساله ماه محرم در شهر ماسوله حال و هوای دیگری دارد. پشت‌بام‌های پلکانی این شهر میزبان عزادارانی است که از نقاط مختلف آمده‌اند. «علم بندی» یکی از آئین‌های ماه محرم در این شهرک تاریخی است برخی مورخان معتقدند که این مراسم در دوره صفویه به شکلی مدون و نظام‌مند درآمده و بنا به برخی روایات تاریخی قدمت این مراسم نزدیک به هشت قرن است.

این مراسم با توجه به معماری خاص این شهرک تاریخی هرساله شاهد استقبال زیادی از دوستداران اهل‌بیت (ع) به‌ویژه امام حسین (ع) است. حضور گردشگران داخلی و خارجی و همچنین شهروندان گیلانی از شهرهای مختلف این استان زینت‌بخش این مراسم مذهبی و تاریخی است.

شهر ماسوله دارای چهار دسته عزاداری در چهار محله «ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ، خانه‌بر، ﮐﺸﻪ ﺳﺮ ﻭ ﺍﺳﺪ محله» است که مراسم علم بندی با نواخته شدن سنج و شیپور برای خبر کردن این چهار دسته و اهالی محل آغاز می‌شود. بر اساس سنت‌های ﻗﺪﯾﻤﯽ، ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻪ ﭼﻨﺪ ﻋﻠﻤﺪﺍﺭ ﺍﺯ خانواده‌های ﺍﺻﯿﻞ، ریشه‌دار ﻭ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺩﺍﺭﺩ ﮐﻪ ﻭﻇﯿﻔﻪ ﻋﻠﻤﺪﺍﺭﯼ، ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺳﯿﺪﻩ و دسته‌های عزاداری ماسوله با نوای «ای اهل حرم میر علمدار نیامد» شروع به سینه‌زنی کرده و به‌نوبت وارد صحن امامزاده «عون بن علی» شده و هر دسته علم مسجد خود که با پارچه‌های سبز و مشکی علم بندی شده است را از قدیمی‌ترین علمدار شهر تحویل می‌گیرند.

حاضران در هیئت‌ها همراه علم‌ها بر سر و سینه‌زنان میر علمدار حضرت عباس (ع) را صدا می‌زنند. علم‌ها تا پایان صفر در مسجد چهار محل نام‌برده شده مانده و سپس طی مراسمی به نام علم واچینی که در حال حاضر برگزار نشده لباس‌ها کنده می‌شود.

علم و پنجه‌های آن تنها تا روز تاسوعا سبزپوش هستند و با رسیدن روز عاشورا این لباس‌ها کنده و بر علم و پنجه‌های آن لباس مشکی می‌پوشانند.

این آئین به شماره 688 در فهرست آثار معنوی، ثبت ملی شده است.

آئین سنتی شاخسی واخسی تاسوعای حسینی (ع) در آستارا

آئین سنتی شاخسی واخسی در تعدادی از روستاهای بخش مرکزی و لوندویل شهرستان مرزی آستارا برگزار می‌شود. این آیین از قدمت زیادی برخوردار است که در دهه نخست ماه محرم برگزار می‌شود و در ایام تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) به اوج خود می‌رسد.

این آئین مذهبی که معمولاً با احسان و نذورات مردم منطقه همراه است، با صدای طبل و سنج و برافراشتن علم‌ها حال و هوای دیگری به خود می‌گیرد. محوطه مساجد روستاهای شونده چولا، خانه‌های آسیاب، شونان و کانرود برگزارکنندگان این آئین هستند.

شاخسی واخسی ازجمله رسومی است که اندک‌اندک غبار فراموشی بر چهره‌اش می‌نشیند و سال‌به‌سال از تعداد مساجد برگزارکننده این آئین کاسته می‌شود. در سال‌های نه‌چندان دور، افراد میان‌سال و بزرگ‌سال عمده تشکیل‌دهنده دسته‌های شاخسی واخسی بود و حالا با سپرده شدن این وظیفه به جوانان، اندکی از این شور و حال کم شده است.

در این مراسم عزاداران و سوگواران به دو دسته تقسیم و رو به روی هم قرار می‌گیرند هر دسته یک نفر سردسته دارد که در اول صف قرارگرفته و بقیه نیز به ترتیب در کنار سردسته‌ها در یک ردیف طولی قرار دارند، سردسته اول که قرار است این مراسم را شروع کند بعد از ساکت شدن اعضای دسته‌ها و تنظیم صف‌ها با صدای بلند فریاد برمی‌آورد «حیدر»  و سردسته دوم در پاسخ می‌گوید «علی(ع)» و بقیه اعضا نیز به تبعیت از سردسته خود با صدای بلند این کلمات را تکرار می‌کنند.

سپس سردسته گروه اول با صدای بلند و درحالی‌که دو دستش را بالابرده و بر سینه می‌کوبد، می‌گوید شاخسی (شاه حسین) و سر دسته دوم نیز جواب می‌دهد و می‌گوید واخسی (وای حسین) که اعضای هر دو گروه نیز این شعارها را سر می‌دهند.

تعزیه‌ای با بیش از 300 سال سابقه

مراسم تعزیه دهستان ضیابر شهرستان صومعه‌سرا با قدمت بیش از 300 سال یکی از قدیمی‌ترین و ریشه‌دارترین آیین‌های مذهبی است که از شهرت ملی برخوردار بوده و هرساله هزاران نفر از سراسر ایران اسلامی برای دیدن آن خود را به این شهرستان و ضیابر می‌رسانند. این شبیه‌خوانی توسط «هیأت ذوالجناح» و برگرفته از کتب و نسخ قدیمی اجرا می‌شود.  

از چند روز مانده به عاشورای حسینی در این دهستان جنب‌وجوش خاصی میان جوانان و پیران مشاهده می‌شود همه خود را برای روز عاشورا و اجرای تعزیه آماده می‌کنند. تعزیه‌ای که تمام وقایع عاشورا را برای بیننده به نمایش می‌گذارد به همین خاطر همه تلاش می‌کنند تا شاید نقش کوچکی در اجرای این نمایش آیینی داشته باشند.

ظهر عاشورا شده و قبل از حرکت کاروان اصلی سپاهی از سربازان «ابن زیاد» در کوچه‌ها و خیابان‌های ضیابر به تاخت می‌روند و از همه می‌خواهد که از سر راه «ابن زیاد» کنار روند. در ادامه، حرکت کاروان امام حسین(ع) از مدینه به مکه و کربلا و حرکت اسرا از کربلا به شام توسط «هیأت ذوالجناح» به نمایش گذاشته می‌شود و کجاوه‌ها و خیمه‌ها یک‌به‌یک  در مقابل دیدگان سوگواران حاضر که از همان ابتدای اجرای تعزیه نم اشک چشمانشان را خیس کرده به حرکت درمی‌آیند.

حرکت خیمه‌های امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل عباس (ع)، حضرت زینب کبری(س)، حضرت علی‌اکبر(ع)، قاسم بن الحسن(ع)، حضرت عون بن جعفر(ع) (فرزند حضرت زینب) و حضرت علی‌اصغر(ع) یکی دیگر از بخش‌های این تعزیه است که از حسینیه ضیابر با رنگ‌های متفاوت و تزئینات متنوع و زیبا به حرکت درمی‌آید. در ادامه تابوتی حامل سر غرق به خون شش‌ماهه امام حسین(ع) به نمایش گذاشته و در این میان سپاهیان قرمز پوش با صورت‌ها و شمشیرهای خونین به اسرا حمله می‌کنند هم‌زمان با اجرای این صحنه صدای ناله و شیون زنان و مردان از هر گوشه‌ای به گوش می‌رسد.

حرکت 14 بیرق به نشانه 14 معصوم، سرهای بریده شهدای کربلا که به گفته اعضای «هیئت ذوالجناح» قدمت بسیاری از آن‌ها به بیش از صدساله می‌رسد در این تعزیه به نمایش گذاشته می‌شود.

صحنه جنگ عاشورا نیز در میدان ضیابر و نزدیک مسجد برای سوگواران و حاضران به نمایش گذاشته می‌شود. صحنه‌ای که در آن یاران و اصحاب امام حسین(ع) تک‌تک از اسب پیاده و در جنگ حق و باطل شرکت کرده و یک‌به‌یک نیز به شهادت می‌رسند. آتش زدن خیمه‌ها نیز صحنه‌های پایانی شبیه‌خوانی تعزیه ظهر عاشورا توسط هیئت ذوالجناح است. ادامه این مراسم که مربوط به گزارش شمر از چگونگی کشته شدن شهدای کربلا برای ابن زیاد است در حیاط خانه رضوی (منزل مرحوم آیت ا... ضیابری) به تصویر کشیده می‌شود.

کرپ زنی  

کرب زنی یا کرپ زنی از آیین‌های ویژه عزاداری در ماه محرم است که اجرای آن بیشتر در لاهیجان دیده می‌شود. «کرپ» قطعه چوبی استوانه‌ای شکل به وزن 400 تا 600 گرم تراشیده شده، به‌اندازه‌ای که در کف دست جا می‌گیرد و سطح بیرونی آن صاف است. در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد. کرپ در کف دست قرار می‌گیرد و انگشتان برگرد آن حفاظ می‌شوند. عزاداران هرکدام یک جفت کرپ را در دست می‌گیرند و به آهنگ نوحه‌ای که خوانده می‌شود آن‌ها را برهم می‌کوبند.

کرپ زنان ضمن هماهنگی و همنوایی باهم نمادی از همدلی و اتحاد از خود نشان می‌دهند و ناله کرپ آنان بیانگر ناله جمادات و زمین و زمان بر حسین (ع) و یارانش است. گفته می‌شود ورود کرپ به استان گیلان مربوط به سفر محمدابراهیم غبرائی (متخلص به فانی)  در اواخر قرن 12 شمسی به کربلا است که این نوع عزاداری را کشف و بعد از بررسی درباره تاریخچه و فلسفه آن در بازگشت به شهر خود (لاهیجان) آن را با خود آورد.

این رسم در گیلان روز عاشورا و در محله «شَعربافان» لاهیجان اجرا می‌شود.

چهل منبر  

اما یکی دیگر از آیین‌های سنتی در ایام محرم که در شهرستان لاهیجان انجام می‌شود از قدمت بسیاری برخوردار بوده چهل‌منبر است که در تمامی محله‌های قدیمی این شهر سوگواران حسینی آن را انجام می‌دهند. در این مراسم تمامی منازلی که در طول سال در آن مراسم روضه برپا می‌شود و منبری دارند آن را بیرون از خانه گذاشته و تشتی که تا نیمه از گل انباشته‌شده بر روی منبر می‌گذارند و مقداری برنج در کنار آن و در ظرفی دیگر قرار می‌دهند.

با غروب آفتاب، سوگوارانی که حاجتی دارند درحالی‌که 72 شمع و 72 دانه خرما به یاد 72 شهید دشت کربلا در دست دارند از چهل‌منبر می‌گذرند. سوگواران که از کنار هر منبری می‌گذرند شمعی را بر روی آن روشن کرده و بر گل درون تشت فرومی‌کنند. سپس دانه‌ای خرما در کنار تشت می‌گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت برمی‌دارند و پس از خواندن دعا و بیان خواسته‌اش به‌سوی منبر دیگر می‌روند به همین ترتیب از 40 منبر می‌گذرند.  

این مراسم در سکوت انجام می‌شود. عزاداران وقتی به خانه می‌رسند برنجی را که در چهل‌منبر گردآورده با برنجی که در خانه دارند مخلوط کرده و فردای آن روز آن را می‌پزند و می‌خورند با این امید که حاجتشان برآورده شده و به سفرهایشان برکت داده شود.   

حرکت نمادین قوم بنی اسد برای تدفین شهدای کربلا

جدای همه این مراسم‌هایی که هر کدام از آن‌ها از قدمت چند صدساله برخوردارند،  هستند مراسماتی که از سابقه چند صدساله برخوردار نبوده ولی در طول همان سال‌هایی که برگزارشده‌اند شاهد حضور گسترده عزاداران حسینی بوده و کم‌کم به خیل مراسمات سابقه‌دار می‌پیوندند. حرکت نمادین کاروان «قوم بنی اسد» در صومعه‌سرا یکی از این مراسمات بوده که از سابقه بیش از 30 ساله برخوردار است اما هرساله با شور حسینی بیشتری برگزار می‌شود.

«بنی اسد» نام تیره‌ای از قبایل عرب، از فرزندان «اسد بن خزیمه بن مدرکه» است که در سال 61 ه. ق بعد از شهادت امام حسین(ع) و یارانش، پیکر مطهر شهدای حادثه عاشورا به خاک می‌سپارند. بر اساس روایات این قبیله در سال 19 هجری از حجاز به عراق رفته و در کوفه و فازریه از نواحی کربلا سکونت داشتند.

در روایات آمده که بعد از حادثه کربلا و به شهادت رسیدن امام و یارانش در ظهر عاشورا، زنانی از دسته سوم از آن مسیر عبور می‌کردند که با اجساد مطهر شهدا مواجه شده و تحت تأثیر قرار گرفتند و به جهت فرستادن همسرانشان برای تدفین پیکرها به سمت قبایل خود حرکت می‌کنند. این زنان بعد از امتناع همسرانشان از انجام این کار، خود با برداشتن بیل و کلنگ به دشت کربلا می‌روند البته بر اساس همین  روایات در ادامه مردان به آن‌ها ملحق شده و شهدای کربلا را تدفین می‌کنند.

حرکت نمادین کاروان قوم بنی اسد یک‌شب بعد از حادثه عاشورا در صومعه‌سرا اجرا می‌شود و در شب 12 محرم هیئت عاشقان ثارالله مسجد جعفری بعد از اقامه نماز و مغرب و عشاء کاروان قوم بنی اسد خود را به سمت مسیرهای منتهی به مسجد جعفری حرکت می‌دهد.  افرادی هستند که با شرکت در این مراسم نذر کرده و زمانی که حاجت‌روا می‌شوند لقمه‌های «نان و پنیر و سبزی»، «نان و کتلت» و یا «نان و شامی» تهیه‌کرده و در کیسه‌ها و یا زنبیل ریخته و به هیئت تحویل می‌دهند، هیئت نیز آن را در طول مسیر حمل کرده و به‌صورت نمادین در بین اُسرا تقسیم می‌کند.