بزرگنمایی:
دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب می‌گوید این هیات در مواجهه با خرید آثار از ناشران غیربخش خصوصی روش اعتدالی و میانه‌روی را در پیش گرفته است که شامل اختصاص دو درصد بودجه سالانه به آنها است.
تبسم مهر: هیات انتخاب و خرید کتاب طی نزدیک به دو دهه فعالیت مستمر در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کارنامه خود دارد. فعالیت این هیات به استناد بند (١٢) ماده ٢ قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ماده ٣ آیین نامه نحوه پرداخت یارانه در حوزه نشر و مطبوعات مصوب سال ١٣٨٨ هیات دولت با هدف مجموعه‌سازی بخشی از کتابخانه‌های کشور و به منظور توسعه کتابخوانی در حوزه فرهنگ عمومی و همچنین حمایت از انتشار کتابهای مناسب بر مبنای آیین نامه انتخاب و خرید کتاب مصوب ٣/١١/١٣٩٤ انجام می‌پذیرد. بعد از انتقال این مجموعه به دفتر امور چاپ و نشر وزارتخانه در پاییز سال ١٣٩٦، شیوه نامه‌ای متناسب با این انتقال تنظیم و به امضا و ابلاغ معاون امور فرهنگی رسید که طبق آن، مدیرکل امور چاپ و نشر، ریاست این هیأت را به عهده دارد. طبق این آیین‌نامه، چهار کارگروه تخصصی (دین، علوم اجتماعی و انسانی و دانش عمومی، کودک و نوجوان، و هنر و ادبیات) نسبت به ارزیابی کتابهای ارسالی از سوی ناشران در زمینه خرید عناوین و میزان شمارگان آنها تصمیم می‌گیرند و مصوبات آنها بعد از تأیید در هیات مرکزی انتخاب و خرید کتاب اجرایی خواهند شد. در حال حاضر نیز جعفر ابراهیمی، رضا اکبری، اسماعیل امینی، علی اوجبی، مهرزاد دانش، سید علی محمد رفیعی، مجید سامی، محمد سلگی، بلقیس سلیمانی، سید محمد کاظم شمس، حسن طارمی، سید علی کاشفی خوانساری، علی گلشن، علی اصغر محمد خانی، محمد مهدی معرلجی، محمدرضا محودی و محمد علی مهدوی راد عضویت دارند.
مهرزاد دانش در سال‌های اخیر به تناسب حضورش در سمت مدیرکلی دفتر چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دبیری این هیات نیز برگزیده شده است. چهره‌ای که شاید بیشتر از وجوه فعالیتش در این بخش به عنوان منتقد و کارشناس سینما شناخته شده است اما در این گفتگو نیز خود را در قامت چهره‌ای مسلط به کار هیات نشان داد و سعی نکرد از هر آنچه در آن رخ داده است تام و تمام حمایت کند. با دانش درباره زیر و بم کار در این هیات به گفتگو نشستیم و برخی از مهمترین دغدغه‌ها و سوالات درباره این هیات را از وی جویا شدیم.
جناب دانش خبرهایی از اعمال تغییرات در ساز و کار هیات خرید کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است که گویا در این چند جلسه اخیر هیات نیز اعمال شده است. درباره تغییرات تازه در این هیات برای ما بفرمایید
ما از ابتدا دغدغه‌مان در این هئیت ایجاد وحدت رویه در چهار گروهمان شامل دین و ادبیات و کودک و نوجوان و بزرگسال بود. هر کدام از گروه‌ها کارشناسان مجزایی دارند و جلسات آنها نیز به شکل مجزا برگزار می‌شود. کارشناسان هر گروه به طبع روال سابق از هر کتاب میزانی را برای خرید انتخاب می‌کردند که ممکن بود با گروه‌های دیگر همخوانی نداشته باشد. ممکن بود دوستان در یک گروه کتابی را که مطلوب می‌پنداشتند 300 نسخه خریداری کنند و در گروه دیگری کتاب مطلوب 100 نسخه خریداری می‌شد. وقتی این خریدها در کنار هم در لیست می‌آمد اختلاف فاحش بود و سقف خریدهای متفاوتی را پیش روی ما قرار می‌داد. نگاه ما به این مساله اما متوجه ایجاد یک وحدت رویه بود و دوست داشتیم به شکلی کار را جلو ببریم که به یک سقف مشخص برای خرید کتاب در تمامی گروه‌ها دست پیدا کنیم. در نتیجه از هر چهار گروه خواستیم سقف عددی را از انتخابهایشان برداند و اجازه بدهند کتاب‌هایی را که پسندیدند، من عددگذاری کنم و تعداد نسخه‌های خریدش را مشخص کنم. در واقع گروه‌ها بر اساس تقسیم بندی تازه به کتابی که خیلی مطلوب است نمره الف، به کتاب مطلوب نمره ب و به کتاب قابل خرید نمره ج می‌دهند و پس از آن بر اساس بودجه و نوسانات آن انتخاب تعداد نسخه‌های خریداری شده را ما با مشورت دوستان کارشناس خارج از گروه انتخاب می‌کنیم. در این اتفاق تازه سقف خرید کتاب با نمره مطلوب حداکثر 150 نسخه است. این البته قانون دائمی نیست و شامل کتابهای کودک و نوجوان نیز نمی‌شود و در این بخش سقف خرید حداکثر میان 400 تا 500 نسخه است.
این اتفاق نشان می‌دهد وضعیت خاص بودجه شما را به اتخاذ چنین تصمیمی واداشته است. درباره توان مالی هیات برای خرید کتاب توضیح بفرمایید.
بحث مالی را باید از دوستان مالی سوال کنید. تا اینجای کار ما روال کار را پیش بردیم و ماهی یک تا دو جلسه را برگزار کردیم. مباحث انقباضی بودجه به کار ما تاالان لطمه‌ای نزده و البته ما هم سعی کردیم خریدهایمان را مدیریت کنیم.
درباره کاهش بودجه چیزی به شما گفته نشده است؟
به من ابلاغ رسمی نشده است ولی فکر می‌کنم نزدیک به یک سوم بودجه ما کاهش پیدا کند.
از ابتدای امسال به ناشران پرداختی هم داشته‌اید؟
هیات انتخاب و خرید کتاب تنها بحث انتخاب و تصویب خرید کتاب را انجام می‌دهد و امور مالی این انتخاب دیگر بر عهده بخش‌های مالی است. ما کتاب ناشر را بررسی و به او اعلام می‌کنیم که تصویب شده است. او باید کتاب را برساند انبار و رسید بگیرد و برود بخش مالی. از اینجا به بعدش را ما انجام نمی‌دهیم و از روندش اطلاعی نداریم.
کماکان باید برای بررسی کتاب خود ناشران به هیات تقاضا بدهند؟
بله. از سال 1393 سیستم اینطور شد. از قبل از آنها هر کتابی که برای اعلام وصول به ارشاد می‌آمد یک نسخه‌اش می‌رفت به هیات برای بررسی اما پیشنهاد شد که این سیستم عوض شد. چون برخی ناشران تمایلی نداشتند ما کتابشان را بخریم و برخی کتابها با آئین‌نامه ما برای خرید همخوانی نداشت. در نتیجه بخش زیادی اثر به دبیرخانه ما می‌آمد که امکان خریدش نبود. برای جلوگیری از این حجم انبوه چرخه رفت و آمد کتاب، قرار شد با تمایل ناشر این اتفاق رخ دهد و به نظر من هم ایده خوبی بود.
در این سیستم ناشران کتابهای چاپ اولشان را در صورتی که مصرف کتابخانه‌ای داشته باشد، در قالب یک نسخه از هر عنوان به دبیرخانه هیات می آورند و ثبت می‌کنند. به ناشر اطلاع می‌دهند که این کتاب در چه جلسه‌ای بررسی می‌شود. معموولا بین سی تا 45 روز کاری بررسی کتاب زمان می‌برد و لاجرم وقت می‌برد که این جلسات تشکییل شود. پس از تایید هیات و من باید معاون فرهنگی هم تایید کنند. ما انتخاب شده‌ها را در سایت اعلام می‌کنیم و پس از آن ناشران باید برای تحیول کتاب به انبار ما مراجعه کنند، کتاب را تحویل دهد و رسید بگیرد و آن را به مالی ما تحویل دهند تا در نوبت دریافت مبلغ قرار بگیرند.
یکی از موضوعات قدیمی و همیشگی درباره هیات خرید کتاب، ترکیب اعضای آن و نظردادن آنهاست. برخی از این افراد فعال در موسسات نشر هستند و یا حتی از تصمیم‌گیرندگان ارشد در چند موسسه نشر هستند و این شائبه همیشه وجود داشته که انتخابهایشان جهت‌دار است. چطور میتوانید این اطمینان را بدهید که این اتفاق در هیات رخ نمی‌دهد؟
ای کاش شما و هر دوستی که چنین شبهه‌ای دارد در یکی از این جلسات حضور پیدا کنید. شائبه را می‌شود درباره هر فضای شورایی به کار برد. اول ببینیم اصلا شائبه‌ای هست یا نه. ما لیستمان را شفاف منتشر می‌کنیم. ما اولین بخش از وزارت ارشاد بودیم که این کار را کردیم. اینکه از چه ناشری چه کتابی به چه اندازه‌ای خریداری شده است را شفاف اعلام می‌کنیم. به نظرم باید به جای کلی‌گویی مصداق گویی کنیم. کدام اثر خریداری شده که نباید می‌شد و بالعکس
ما برای خریدمان آئین‌نامه داریم و البته تاکید می‌کنم که مثلا برای خرید هر کتاب از کارشناس نمی‌خواهیم جدولی کاغذی پر کند. به نظرم لازم هم نیست اینقدر جزئی نگاه کنیم. ما یکسری معیارهای قالبی مانند چاپ و صفحه‌بندی و صحافی و ... داریم و یکسری معیارهای محتوایی.
کتابها برای تصویب شدن پیش از جلسه توسط کارشناسان خوانده شده است؟
ما در هر جلسه حجم زیادی کتاب را بررسی می‌کنیم و فرصتی برای این کار نیست. کارشناسان هر بخش در همان جلسات کتاب را نگاه و تورق می‌کنند و انتخاب می‌کنند.
در همان جلسه؟ اینقدر سردستی؟
مگر شما وقتی برای خرید کتاب به کتابفروشی می‌روید چقدر وقت صرف می‌کنید؟ قرار نیست که به یک اثر در هیات جایزه ادبی بدهیم. در کتابفروشی کتاب را تورقی می‌کنیم و یک بررسی مجمل تا تصمیم بگیریم برای خرید. اینجا هم همین است. کارشناسان ما پیشینه ذهنی از اثر دارند و بایسته‌های آن را نگاه می‌کنند. اینها در یک جلسه قابل حل است. جلسات ما هم حدود سه تا چهار ساعت است و در این بازه زمانی نظرشان را اعلام می‌کنند.
در جداول شما ردیفی هم به نام ستاد کانون‌های عالی مساجد وجود دارد. این ردیف بودجه جدا دارد؟
در سال‌های قبل سیستم ساختاری هیات اینگونه بود که یک نماینده در میان کارشناسان ما از ستاد عالی کانون‌های مساجد حضور داشت. صحبتی پیش آمد که شاید و نهادهای دیگری هم متوقع شوند که نماینده داشته باشند. در زمان حضور آقای صالحی در معاونت فرهنگی اینکه این نماینده در هیات حضور داشته باشد از آئین‌نامه حذف شد ولی تفاهمنامه ما با ستاد برای تحویل کتاب به مساجد و ستاد باقی بود. به همین خاطر پس از انتخاب نهایی کارشناسان ما، دوست دیگری به نمایندگی از ستاد از میان آنها دست به انتخاب برای مساجد می‌زد و تعدادی از انتخاب‌های ما به آنها تعلق می‌گرفت. در این اواخر دوباره مطرح شد که موردی ندارد که برای یک نهاد مورد ویژه‌ای در نظر بگیریم. من خودم معتقدم باید مقابل همه نهادها سیاست یکسان داشت و یکی را بر دیگران برتری نداد. و الان چند نوبتی است که ردیف آنها در فهرست اعلامی ما حذف شده است.
سرنوشت کتابهای خریداری شده از سوی شما چه می‌شود؟
کتابها در انبار ما گردآوری می‌شود و توزیع آنها در چند سطح با ماست. با برخی نهادها تفاهمنامه داریم که مهمترینشان ادارات کل استانی ارشاد است. آنها سهمیه‌ای دارند برای دریافت کتاب و بر مبنای جمعیت استان و تعداد کتابخانه‌های استان فرمولی برای دریافت کتاب درآمده است. امسال تصمیم داشتیم به این فرمول میزان محرومیت استان را هم بیافزاییم که در دست بررسی است. با این فرمول برای هر استان رقمی به عنوان سهمیه مشخص می‌شود و نماینده استان در دو یا سه مرحله به انبار کتاب می‌آید و از میان آثار و با توجه به نیازهای استانی خود دست به انتخاب می‌زنند و آثار برای آنها ارسال می‌شود تا در کتابخانه‌ها توزیع شود.
آیا ناشران استانی هم برای بررسی آثارشان در هیات همین پروسه مطرح شده را طی می‌کنند؟
ما یک دستورالعمل استانی هم داریم که بر اساس آن هر استانی قسمت خرید کتاب دارد که خیلی شکل اقلیمی و منطقه‌ای دارد. با این همه کتابهای ناشران استان‌های دیگر هم برای ما ارسال می‌شود و ما هم به تناسب ظرفیت‌ها و قواعدمان با آنها برخورد می‌کنیم. زمانی صحبت شده بود که با ناشران استانی با نگاه حمایتی بیشتری برخورد کنیم اما مساله این است که آیا قرار است نگاه ما حمایت از مصرف کننده باشد یا ناشر؟ من تصورم این است که حمایت ما باید متوجه مصرف‌کننده باشد و نه ناشر.
در میان ناشران این مساله که خروجی هیات منجر به خرید مداوم از ناشرانی شده که از بودجه عمومی منتفع می‌شوند همیشه حساسیت زا بوده است. شما چند نوبت هم توضیح دادید اما هم من و هم شما می‌دانید که اتفاقی که درباره برخی ناشران دولتی شکل داده جدا شدن آنها از سیستم دولتی برای بهره‌مندی بهتر از بودجه‌ها بوده است وگرنه ساختار حمایت از بخش دولتی و عمومی پابرجاست. شما و هیات شما و وزارت ارشاد چرا کماکان به این مساله تن می‌دهد و یارانه را از این جیب به آن جیب می‌کند؟
آئین‌نامه حمایت از نشر در سال 1388 در هیات دولت مصوب شده و در ماده سه آن آماده است که خرید و اهدای کتاب وظیفه ماست. این استناد قانونی ما برای انتخاب و خرید کتاب است. ما حمایت از مصرف کننده در اینجا داریم و نه تولید کننده. پس کتابهای همه ناشران برای احصا این قانون باید به اینجا بیاید و بررسی شود. اگر یک ناشری که به نوعی به برخی ارگان‌های دولتی و عمومی وابسته است و کتاب خوب منتشر می‌کند حیف نیست که مخاطبان ما از این آثار محروم بمانند؟ سعی کردیم سیاست ما نه در راستای حمایت کلان از این ناشران باشد و نه در راستای محروم کردن مخاطبانمان از این آثار. سعی کردیم راهی میانه در پیش بگیریم. مرجع تشخیص ناشران خصوصی از دولتی و ...اداره کتاب است. لیستی که در ابتدا اداره کتاب به ما داد با اعتراض برخی از این ناشران روبرو شد و آنها توانستند با ادله‌شان نشان که وابستگی دولتی و عمومی به بودجه در بخش نشر ندارند، یا خودگردان هستند یا مستقل و بدون بودجه از محل آن ها هستند و یا حتی بدون توجه به بودجه دولتی از محل وقف ارتزاق می‌کنند. در نهایت معاون فرهنگی تصمیم گرفت راه میانه در پیش بگیرد و از ناشران غیرخصوصی کتاب کمتر خریده شود.
پس شما الان منعی برای خرید کتاب از ناشران مختلف ندارید؟
بله. ما برای اینکه اجحافی نشود از ناشران غیرخصوصی حجم کمتری خرید می‌کنیم. این را هم بگویم که معاون فرهنگی و وزیر حق این را دارد که آثاری را بنا بر مصلحت خودش برای خرید دستور دهد. این را هم بگویم که از ناشران به تعبیر شما غیرخصوصی در سال گذشته تنها دو درصد از کل بودجه خرید کتاب داشتیم و فکر می‌کنم که این حق را می‌شود برای آنها قائل بود.