بزرگنمایی:
هر کدام از عروسک‌های ساخته شده اقوام مختلف حامل معنا، مفهوم، افسانه‌ها و لالایی‌های خاص است.
ما مردم تاریخچه‌ای هستیم، دوست داریم تاریخ هر چیزی را دربیاوریم تا آن را از لحاظ تاریخی دوست داشته باشیم. تاریخی که به ما بگوید قدمت هر چیزی هزاران سال است تا کهن‌ترین آنها را دوست داشته باشیم یا به آن ارج بنهیم، قاعدتاً عروسک هم از این قاعده «پیشینه» سالیان دراز مستثنا نیست اما تاریخچه قدیمی از عروسک‌ها در دست نیست ولی می‌توان به یکی از قدیمی‌ترین داستان‌ها درباره «عروسک» در شاهنامه فردوسی اشاره کرد، که اشعارش درباره متولد شدن رستم با این ابیات «یکی دوختند از حریر / به بالای آن شیر ناخورده شیر / درون آن آگنده موی سمور / برخ بر نگاریده ناهید و مور» آمده است که عروسکی قبل از به دنیا آمدن رستم ساخته می‌شود و آن عروسک را برای زال می‌فرستند، عروسکی که شاید شباهتی به رستم داشته و درونش را از موی سمور پُر کرده بودند، با توجه به این شعر می‌توانیم پیشینه عروسک را برای هزاران سال قلمداد کنیم. حالا بماند که در اشعار سنایی غزنوی و خاقانی از لعبتک و افسانه‌های چوبی یاد شده است. شاید برخی از افسانه، قصه‌ها و داستان‌ها برگرفته از عروسک‌هایی است که ساخته می‌شدند و سال‌ها زمان نیاز دارد تا بفهمیم هر کدام از عروسک‌های بومی و سنتی که در اقوام مختلف ساخته می‌شوند چه معنا، مفهوم، نماد و سمبلی دارند زیرا برخاسته از هزاران فرهنگ، اندیشه، باور و اعتقاد هستند. البته امروزه برخی از عروسک‌های اقوام شناسایی و احیا شدند و به ثبت ملی رسیدند.
عروسک «قورجوق»
با توجه به زیبایی‌شناسی لباس و تزئینات و چهره‌آرایی زنان ترکمن، عروسک قورجوق در انتزاعی‌ترین حالت ساخته می‌شود. تکه‌ای چوب برای تنه، دگمه‌ای برای سر و لباسی بسیار ساده‌تر از لباس خود زنان. اگر حلقه‌ای بر بالای سر عروسک گذاشته شود و چارقدی بر روی آن پوشیده شود نشان تأهل است. بدون صورت بودن عروسک‌های این منطقه بر اساس یک اعتقاد مذهبی است. قوم ترکمن سنی هستند و اعتقاد دارند که خلقت فقط از آن پروردگار است و دخالت در کار خالق باعث عقوبت خواهد شد لذا پیکرهای را خلق می‌کنند ولی با نقصی آشکار تا تذکری برایشان باشد که همانا آفرینش از آن خداوند است و بشر هرگز نمی‌تواند به خلقتی کامل و بی‌نقص دست زند.
عروسک «آروس»
عروسک دست‌ساز زنان روستای قلعه قافه از توابع مینودشت استان گلستان که به دو صورت با چهره و بدون چهره ساخته می‌شوند. در قدیم ساخت عروسک‌های بی چهره متداول بوده است زیرا عقیده داشتند که سازنده بر اساس شخصیت و خصوصیات ظاهری خودش عروسک را طراحی و می‌سازد و باید بدون چهره باشد که از طرف دیگران شناسایی نشود. پوشش سر این آروس‌ها شامل سه روسری است که منذیل نام دارد. روسری‌ها و لباس‌هایی که به تن عروسک است همه از پارچه‌های دست بافت و با رنگ‌های طبیعی مخصوص همان منطقه رنگ‌آمیزی و بافته شده که یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این عروسک‌ها محسوب می‌شود.
عروسک «لُعبتک»
این نوع عروسک از دیرباز در سیستان ساخته می‌شد و هنوز هم چنین است. در قدیم از شاخه صاف درخت بومی، به نام گز استفاده می‌شد و دور آن را آنقدر با نوارهای سفید و باریک پارچه می‌پیچیدند تا حجم بدن عروسک به‌دست بیاید و بعد کلاه، چارقد و چادر بر سر او می‌کردند. اما در حال حاضر از چوب‌های صاف و صیقلی استفاده می‌کنند و برای ایجاد حجم برای ساخت برجستگی‌های بدن عروسک از پوشش زیرین بهره می‌بردند و به جای چادر لباس‌های فاخر و زیبای محلی بر تن آنها می‌پوشاندند. لعبتهای 70 یا 80 سال پیش فاقد چشم و ابرو بودند زیرا آنها روبند داشتند. امالعبتک‌های کنونی دارای چشم و ابرو هستند. دوخت چشم و ابرو که با نخ و سوزن انجام می‌شود، یا با جوهر گیاهی بومی به نام زیربارک که در دو رنگ مشکی و قرمز یافت می‌شود دو طرف چهره را نقاشی می‌کنند و با کاموا یا موی بز برای او مو گذاشته و به دو طرف صورت با سنجاق‌های تزئینی آن را ثابت می‌کنند. کلاه کوچکی بر سرش قرار داده و روی آن شال حریر می‌کشیدند. لباس عروسک به شیوه سنتی تهیه و بر تنش می‌شد و برای ساخت زیورآلات از سیم‌های مسی ظریف و نخ زری استفاده می‌کردند.
عروسک «دُوتوک»
به خاطر همجواری با بلوچستان ایران همچنین به علت مهاجرت برخی از مردمان قوم سیستانی و بلوچستانی در اغلب عروسک‌ها نوع پوشش آرایش صورت (مثلاً داشتن خال کنار لب نشان زیبایی) و تزئینات از ترکیب باورهای اقوام مختلف ساکن منطقه حکایت می‌کند. دوتوک‌ها با پشم گوسفند، موی بز و تکه پارچه‌ها ساخته می‌شوند. هر کدام از عروسک‌هایدوتوک داستان و قصه‌ای جداگانه دارد که بر روی تکه پارچه‌ای سفید داستان‌اش نوشته شده و به عروسک وصل شده است تا کسانی که می‌خرند از قصه عروسک‌ها مطلع شوند.
عروسک «لیلی»
نام لیلی در برخی از نواحی ایران مانند کهگیلویه و بویراحمد، مناطقی از چهار محال و بختیاری و فارس به عروسک که نماد زیبایی است، اطلاق می‌شود. اگر این نام عاریت از نام لیلی باشد از دو جهت نشانه‌شناسی و زیبایی‌شناسی تفاسیری به دنبال دارد. در حوزه نشانه‌شناسی میان شخصیتی مثالی با کلمه عامی که به عروسک‌ها اختصاص داده شده، ارتباط ایجاد می‌شود. در امتداد این تفسیر نگاه مردمانی که عروسک‌های همبازی دخترانشان را «لیلی» می‌پندارند با نگاه آرمانی از دخترانشان پیوند می‌خورد؛ حتی نشانه‌های لیلی در ادبیات و حکایات مصداقی عینی یافته و به لحاظ زیبایی‌شناسی نگاهی آرمانی است که عروسک را به مقام مطلق زیبایی سوق می‌دهد.
این آموزه‌ها برای دختران است که بدانند عروسک‌هایشان علاوه بر ساحت مثالی دلیل تقریر در این ساحت را نیز با خود دارد؛ یعنی لیلی، معشوقه مجنون، در کثرت عروسک‌ها دوباره حیات می‌یابد و به مثابه منشأ زیبایی و جمال در اندازه‌ای بیکران تجلی می‌کند. در شرح عروسک «لیلی» در مناطق مختلف آمده است: به روایت بزرگان (پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها) نام این عروسک برگرفته از نام «لیلی» است که نماد زیبایی و کمال در ادب پارسی است. از این رو، این عروسک نیز بنا به اسم منسوب به خود زیبا و دارای قامتی بلند بوده است. امروزه در گفتار محاوره هر عروسکی را «لیلی» می‌گویند و این نام نزد کهنسالان جایگزین لفظ عروسک است. عروسک نمادی از بازی محلی به نام دستمال بازی است. این بازی از شادترین بازی‌های محلی این دیار است که در حالات متفاوتی اجرا می‌شود و به گونه‌ای رقص محلی نیز به حساب می‌آید. این مراسم را هنگام تولد فرزند پسر، یا بازگشت پیروزمندانه مردان از جنگ، عروسی‌ها، جشن‌ها و حتی در نوروز و تحویل سال و… اجرا می‌کنند.
عروسک «لوپتو»
لوپتو عروسک بازیچه کرمانی که همان لعبتک یا عروسک کوچک است با قامتی کوچک و ظریف، از پارچه و پنبه و کاموا، دوخته می‌شود که یادآور سنت‌های گذشته و پوشش سنتی زنان قدیم کرمانی است.
عروسک «بازبازک»
بازبازک عروسک بازیچه ایل بختیاری است که دختران از سنین کودکی و نوجوانی می‌سازند تا با آن مشق زندگی کرده و دستمال بازی را که نوعی رقص سنتی است فرا بگیرند. تکرار دو کلمه «باز» و پسوند «ک» در آخر آن هم حالتی کودکانه را القا می‌کند و هم پسوند «ک» در آخر عبارت، تصغیر (به مفهوم کوچک کردن) است؛ و باز باز به معنی آنکه می‌رقصد و اصطلاحی عروسکی برای رقص و نمایش و بازی کودکان است. عروسک بازبازک تمامی آرایش و آرایه‌های لباس زنانه بختیاری را دارا است. حتی گاهی در بعضی از عروسک‌ها از موی بُز یا گیس دختران که قبلاً قیچی شده به عنوان زلف بهره برای آن استفاده می‌کنند.
عروسک «آروس»
آروس عروسک‌های تازه احیا شده بادرود توسط موزه رهگشای، یکی از زیباترین عروسک‌هایی هستند که علاوه بر نمایاندن خصوصیات ظاهری و پوشش زنان و مردان منطقه خود نشان‌دهنده بسیاری از مشاغل قدیمی از یاد رفته هستند که در قامت عروسک‌ها دوباره زنده شدند و به نسل امروز غنای فرهنگی اصیل گذشته را یادآوری می‌کنند.
عروسک «جُلی»
جُلی عروسک بازیچه متعلق به استان یزد است که از زمان‌های دور در این منطقه با استفاده از چوب، پارچه و پنبه ساخته می‌شده و به تازگی در شهرستان ابرکوه احیا و بازسازی شده است. ساختمان عروسک در گذشته به شکل چلیپا بوده ولی امروزه تمام اسکلت بدن از پارچه و پنبه دوخته می‌شود. ویژگی این عروسک‌ها در نشان دادن نوع پوشش قدیمی زنان و مردان منطقه است و عموماً به شکل پیرزن و پیرمرد ساخته می‌شوند.
عروسک «لال‌بهیگ»
این عروسک متعلق به استان چهارمحال و بختیاری، منطقه عشایرنشین بازُفت است و در زبان بومی به معنی عروس لال یا خاموش نام دارد. عروسک بازی کودکان در زمان‌های بسیار قدیم بوده است و در خیالات کودکانه آنها نماد برآورده شدن آرزوها بود. از چوب بلوط و تعدادی پارچه رنگی به صورت انتزاعی و عاری از هرگونه تزئین و جزئیات به دور چوب پیچیده و ساخته می‌شود.
عروسک «گلنار»
گلنار عروسک بازیچه خراسان شمالی، این بازیچه متعلق به قوم کرمانج است و در روستای سامران احیا و بازسازی شده و نمایانگر لباس، آرایه‌های سر برای دختران، زنان و نوعروسان است. همچنان عروسک‌هایی که هیبت مردانه دارند نشانه‌های لباس چوپانان، تازه دامادها و… را به تصویر می‌کشند.
عروسک «گلین»
گلین در زبان آذری به معنای عروس است. زنان ایلات و عشایر آذربایجان از معدود زنانی هستند که پابه‌پای مردان در حفاظت از ایل و کارهای کشاورزی و دامداری و… سعی و تلاش می‌کنند. معمولاً سوارکاران خوبی هستند، پوشاندن دهانشان با روسری نشان از نوعی احترام است و نشان از تبعیت آداب خاص قوم آذری است. یاشماق به معنای پوشاندن است و گفته‌اند سکوت عروس هر چه بیشتر باشد نشان دهنده نجابت بیشتر او است و احترام او در بین اقوام همسر افزون‌تر است. در بین ترک‌ها یاشماق نوعی تمایز بین عروسان و دختران به حساب می‌آید.
عروسک «بِی»
بِی عروسک بازیچه و آئینی که به نشان خیر و برکت و داشتن فرزندان زیاد به نوعروسان هدیه داده می‌شد. سازنده این عروسک را براساس عروسک مادربزرگش احیا و بازآفرینی کرده است. این عروسک همچون زنان قاجاری لباس به تن دارد و آرایه‌های صورت و تزئینات همه متعلق به آن دوره است.
عروسک «آروسک»
آروسک دست دوز مادران و زنان روستای اردبیلک در نزدیکی قزوین است که عروسک‌های بسیار رنگارنگ و زیبایی هستند. اغلب نمایانگر آداب و رسوم، فولکلور و لباس و سنت‌های گذشته منطقه خودشان هستند. این عروسک‌ها حامل لالایی‌ها و افسانه‌های محلی روستای خودشان هستند.
عروسک «دُهتُولوک»
دُهتُولوک عروسکی است که به اندازه دو بند یک انگشت هستند و برای استان هرمزگان است و از نشانه‌های فرهنگی جزیره قشم به حساب می‌آید. در زبان محلی دهتو به معنای دختر و لوک به معنی کوچک است. این عروسک با توجه به نوع پوشش زنان منطقه بسیار طراحی زیبا و پر زرق و برقی دارد اما از آنجا که این منطقه سنی مذهب است اجازه بازنمود و یا تجلی هیکل انسانی را به طور کامل ندارد و با نقص‌های عمدی ساخته می‌شود تا در آفریده انسانی از دخالت در خلقت خودداری کنند. این عروسک‌های دهتولوک بسیاری انتزاعی ساخته می‌شوند اما باز هم کودکان آن را به عنوان موجودی دوست‌داشتنی می‌پذیرند و دنیای خیالی‌شان را با آن نقش می‌زنند.
