بزرگنمایی:

تبسم مهر - تهران-ایرناپلاس- یک متخصص علوم محیط‌زیستی معتقد است نبود مدیریت منسجم برای اکوسیستم‌های آبی موجب شده تا چرخه طبیعی آب در کشور دگرگون شود.

احمدعلی کیخا، رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس چندی پیش در جلسه‌ای گفته بود، ایران از نظر مدیریت اکوسیستم‌های آبی در رتبه 131 در بین 132 کشور جهان قرار دارد و این نشان از اقدامات و طرح‌های غیرکارشناسی در این حوزه است.
حالا افشین دانه‌کار، استاد دانشگاه و متخصص علوم محیط‌زیستی در مورد اظهارات کیخا می‌گوید: من این رتبه‌بندی را نشنیده‌ام. به‌علاوه ما تا شاخص‌های این سنجش را نبینیم نمی‌توانیم راجع به این رتبه‌بندی اظهارنظر کنیم. از همین رو نمی‌توانم راجع به آن نظری بدهم.
وی ادامه داد: اما رتبه‌بندی عموماً یک تصویر عمومی از شرایط می‌سازد و این تصویر عمومی برای کسانی خوب است که از متن اصلی ماجرا دورند، نه برای ما که از نزدیک آن را لمس می‌کنیم. بنابراین آنچه مسلم است برای اینکه درک کنیم وضعیتمان خوب نیست، نیازی به رنکینگ و رتبه‌بندی نیست.
این وضعیت دو راه را جلوی پای ما می‌گذارد: یکی اینکه دنبال مقصر بگردیم و دوم اینکه راه‌حل را پیدا کنیم. پیدا کردن مقصر هم نه مفید است و نه ساده. متأسفانه مدیران ما یاد گرفته‌اند که زیر بار مسئولیت نروند و تقصیر را به عهده دیگر مدیر و دوره‌های قبلی خود بیندازند. این مسیر بی‌انتهایی دارد و بهتر است به آن وارد نشویم.
*نظام تصمیم‌گیری ما تکنوکرات نیست
دانه‌کار با بیان اینکه همیشه در بررسی وضعیت و مشکلات محیط‌زیست تا مشکل، چالش و بحران پیش نیاید، عزم ملی و اراده دولتی ایجاد نمی‌شود افزود: اعلام اینکه وضعیت اکوسیستم‌های آبی ما بحرانی و چالش‌برانگیز است از یک نظر که ما را متوجه خطر کند خوب است، ولی در اصل ما باید توجه کنیم مشکل اینجاست که ما با بعضی از حوزه‌های تخصصی در کشور که وابسته به منابع پایه هستند، فنی برخورد نمی‌کنیم.
به گفته وی نظام تصمیم‌گیری ما تکنوکرات نیست و نظامی که تکنوکرات نباشد یک مدیر بر اساس شایسته‌سالاری فنی وارد سازمان نمی‌شود، بلکه به دنبال تجربه‌اندوزی است نه انجام کار تخصصی.
سال‌هاست در کشور از منابع طبیعی بهره‌برداری می‌کنند. این همه متخصص جنگل و افراد تحصیل کرده در سازمان متولی مانند محیط‌زیست و منابع طبیعی وجود دارند، به‌جز دوره‌های خیلی معدودی یک نفر از این متخصصان با تجربه، مسئولیت سازمان‎ها را به دوش نگرفتند. وضعیت کنونی ما نتیجه آزمون و خطاست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: این شرایط بحرانی بخشی به خاطر این است که سیستم‌های پویای خود را در شرایط آسیب‌پذیری شدید قرار داده‌ایم و این سبب می‌شود با یک خشکسالی، اکوسیستم‌های ما فرو بریزد. توجه داشته باشید که ما طیف وسیعی از اکوسیستم‌های آبی دریایی و اقیانوسی در کشور داریم که به سبب یکپارچگی، انعطاف‌پذیری بالاتری نسبت به صدمات دارند و از همین رو آسیب‌ها را دیر نشان می‌دهد.
اکوسیستم‌های دریاچه‌ای دائمی و فصلی و تالابی نیز در کشور وجود دارد البته سیستم‌های تالابی از نظر تکامل سیستمی، در آخر عمر اکوسیستم آبی قرار دارند و در حال تبدیل شدن به اکوسیستم خشکی هستند و نهایتاً به جنگل تبدیل می‌شوند. حالا اگر با اینها درست رفتار کنیم شرایط تالاب دوام پیدا می‌کند. اما اگر خوب برخورد نکنیم چون در لبه پرتگاه هستند به سرعت در شرایط برگشت‌ناپذیر قرار می‌گیرند.
وی با بیان اینکه توجه کنیم که خیلی از سیستم‌های طبیعی ما قدرت انعطاف و برگشت‌پذیری دارند مشروط بر اینکه ظرفیت‌های پایه از آنها گرفته نشود، متذکر شد: قبل از اینکه انسان در طبیعت دخالت کند بسیاری از اکوسیستم‌های ما مانند دریاچه‌ها در اثر کاهش بارش‌ها خشک شده و دوباره احیا شده و این تغییرات باعث بهبود شرایط زیستی آنها شده است، اما وقتی این اکوسیستم‌ها آب خود را به دست انسان از دست بدهد، دیگر به وضعیت قبل برنمی‌گردد.
*دنیا در حال رفتن به سمت مدیریت سازشی است
اتفاقی که افتاده این است که بارگذاری جمعیت و فعالیت را در حد ظرفیت قابل قبول منابع آبی حوضه‌ها قرار ندادیم. این در حالی است که هر حوضه‌ای باید برنامه توسعه متعادل و متوازن داشته باشد و آمایش سرزمین می‌تواند به ما در دستیابی به این هدف کمک کند. یعنی بدانیم چقدر اجازه داریم از منابع بهره‌برداری کنیم.
این متخصص علوم محیط‌زیستی با بیان اینکه باید حق‌آبه کشاورزی، صنعت، آب شرب و محیط‌زیست، تفکیک، محاسبه و در اختیار هر بخش قرار بگیرد تأکید کرد: بدون این محاسبات، هرکس، هرچقدر زورش رسیده، آب برداشت کرده است.
دانه‌کار با بیان اینکه دنیا در حال رفتن به سمت مدیریت سازشی است توضیح داد: یعنی اگر بارندگی کم شد، بهره‌برداری را کاهش دهیم. در حالی که در کشور سد می‌زنیم و آب جمع می‌کنیم که در زمان کم‌آبی، بهره‌برداری‌مان تغییر نکند و این باعث فروریختن حوضه آبخیز می‌شود.
این آبی که در حوضه‌های آبی قرار دارد همه برای برداشت انسان نیست، بخشی از آن باید برای اصلاح ساختمان خاک، بخشی برای تغذیه آب‌های زیرزمینی و بخشی برای تغذیه پوشش گیاهی مصرف شود.
*وارد مبارزه و جنگ با ظرفیت‌های طبیعی شده‌ایم
وی با تأکید بر اینکه ما سیکل چرخه آب را در کشور دگرگون کرده‌ایم افزود: چون جمعیت و فعالیت را در حد ظرفیت بهره‌برداری منابع حوضه قرار نداده‌ایم برای جبران مافات دست به کارهای عجیب و غریب مانند انتقال آب بین حوضه‌ای مانند انتقال آب خلیج فارس و دریای خزر به فلات مرکزی می‌زنیم. اینها از نظر مدیریت سیستمی غیرقابل قبول است و هر مدیری هم که این کار را انجام دهد لکه سیاهی بر کارنامه عملکرد خود به‌جا می‌گذارد. به نظر من اساساً نباید به سمت این موضوعات رفت. این نشان می‌دهد که ما آهنگ طبیعت و ظرفیت تحمل کشورمان را درک نکرده و آن را انکار می‌کنیم و وارد مبارزه و جنگ با ظرفیت‌های طبیعی شده‌ایم.
به گفته دانه‌کار در حال حاضر برخلاف آنکه آب کمی در حوضه‌های آبی ما تولید می‌شود و منابع آبی ما کم است، اما رفتار خود در مصرف آب را هنوز اصلاح نکرده‌ایم. هنوز در شهر‌های بزرگ که سرانه ما باید مصرف بین 150 تا 170 لیتر آب به ازای هر نفر باشد بین 250 تا 350 لیتر به ازای هر نفر در روز است. سؤال من اینجاست که آیا این، رفتار یک کشور در معرض بحران آب است؟
«ما طوری با منابع آبی برخورد می‌کنیم که انگار نه انگار در شرایط بحران آب قرار داریم. چرا در یک کشور خشک، همه شهرها چمن‌کاری می‌شود یا آب تصفیه شده برای کارواش و شستشو استفاده می‌کنیم. با این شرایط تا منابع آب توزیع شده تفکیک نشود، یعنی آب برای مصارف بهداشتی و آب شرب جدا نباشد، این مسائل به قوت خود باقی است.»
*الگوی کشت زراعی ما با آب حوضه انطباق ندارد
وی با اشاره به اینکه هنوز الگوی کشت زراعی ما با آبی که در حوضه تولید می‌شود انطباق واقعی ندارد افزود: برای نمونه بین هزار تا 7 هزار مترمکعب آب در هکتار در اختیار داریم، اما محصولاتی تولید می‌کنیم که بالای 10 هزار مترمکعب در سال نیاز آبی دارند.
*30 تا 35 درصد از گونه‌های زراعی کنونی باید حذف شود
این متخصص علوم محیط‌زیستی با بیان اینکه از 110 گونه زراعی که در کشور کشت می‌شود باید 30 تا 35 درصد را در مناطق کم‌آب حذف کنیم خاطرنشان کرد: خیلی از محصولات کشاورزی کنونی، سابقه‎ای در تاریخ تکامل کشاورزی ما ندارد و در همین 70 تا 80 سال اخیر از کشور‌های پرآب وارد و بازار پسند شده است. متأسفانه ما هیچ‌گاه هزینه آب و خاک را در کشاورزی حساب نمی‌کنیم و آن را هدیه طبیعت و مجانی میدانیم.
ما در حال جلوگیری از رسیدن آب به دریا و مناطق مرزی هستیم و فکر می‌کنیم آب اگر به دریا بریزد هدر می‌رود. توجه نداریم که با این کار اکوسیستم‌های مصبی (محل رسیدن رودخانه به دریا) نابود می‌شود. این اکوسیستم‌‎ها محلی برای تولید و تکثیر و پرورش بسیاری از آبزیان و ماهیانی است که وارد سفره غذایی ما می‌‎شوند.
مخلص کلام اینکه ما ظرفیت‌های آبی‌مان را خوب درک نکرده‌ایم، مدیریت اکوسیستم نداشته‌ایم و تنها مدیریت هیدرولوژیک را اعمال کردیم و چنانچه به سمت مدیریت اکوسیستمی که شکلی از مدیریت سازشی متناسب با ظرفیت تاب‌آور سیستم است نرویم دچار ورشکستگی آبی خواهیم شد.
دانه‌کار در عین حال تأکید دارد که وضعیت منابع آبی در کشور ما یکسان نیست. در برخی مناطق خسارت‌ها قابل جبران است و در برخی مناطق حتماً نیازمند کمک است. مناطقی نیز وجود دارد که هنوز امکان بهره‌برداری مناسب از آن وجود دارد و از همین‌رو نمی‌توان برای همه نسخه واحدی پیچید.
گفت‌وگو از حسین جمشیدیان
انتهای پیام /*