بزرگنمایی:

تبسم مهر - حجت الاسلام ملک زاده گفت: شهید صدر با بررسی احکام شرعیِ فرعی، به عنوان روبنا­ها، به زیربنا که مکتب است می­رسد و معتقد است، مهم­ترین منبع محقِق اقتصاد اسلامی، قانون مدنی یا احکام شرعیه است.

به گزارش خبرنگار مهر، سومین نشست علمی از سلسله نشست‌­های علمی«احیای حیات طیبه» در ساختمان مرکز پژوهش­‌های مسجد جمکران در تاریخ سوم بهمن با سخنرانی حجت الاسلام« محمد حسین ملک زاده» استاد درس خارج حوزه علمیه قم، با موضوع «نظام سازی یا نظام یابی؟ تبیین دیدگاه و روش شهید سید محمد باقر صدر در دستیابی به نظام­های اجتماعی از منظر اسلام» برگزار شد.
در ابتدا حجت الاسلام ملک زاده، شهید صدر را از طلایه­‌داران فقه نظام و فقه حکومی دانست و گفت: عناوین و مباحث علمی که شهید صدر مطرح کرد، پیشران حوزه­‌های علمیه در سطح جهان اسلام بوده است و امروزه هر کسی بخواهد در عرصه جدیدی از افق اجتهاد ورود کند، نمی‌­تواند نسبت به دیدگاه‌­های شهید صدر بی­‌توجه باشد، حتی اگر این توجه به صورت نقادی باشد، به هرحال باید به آرای ایشان ورود کند. در واقع نظام­سازی به شکل تئوریک اولین بار توسط شهید صدر در کتاب اقتصادنا ارائه شد. اقتصادنا را شهید صدر در جوانی نوشته که به تعبیر مقام معظم رهبری حاکی از نبوغ ایشان است. اقتصادنا در حقیقت فصل تازه­ای از یک کار اجتهادیِ اسلامی است. اقتصادنا تجربه کشف منحصر به فرد در فقه نظام و نظام­سازی است و ایشان با نوشتن کتاب اقتصادنا، نظام اقتصادی اسلام را کشف کردند. شهید صدر در جلسات درسی که در اواخر عمرشان با موضوع تفسیر موضوعی قرآن کریم داشتند پیامبر اسلام را اول شخص مجری نظام­سازی در جامعه اسلامی آن زمان دانستند. پیامبر عملا نظام­‌سازی اسلامی را اجرا کردند و مسلمانان در آن فضا زیست نمودند، این اجرا به معنای این نیست که پیامبر به صورت یک بحث آکادمیک در میان اصحاب در آن زمان بحث فقه نظام را مطرح کنند.
در بخش اول سخنان، استاد درس خارج به توضیح فضای کلی کتاب اقتصادنا پرداخت و گفت: در جلد اول شهید صدر به بررسی و نقد مکاتب اقتصادی مارکسیستی و کاپیتالیستی می­پردازد و در خلال نقد این دو مکتبِ مطرح در آن زمان، دیدگاه اقتصادی اسلام را طرح می­کند و در واقع ساختار عام و چارچوب کلان مکتب اقتصادی اسلام را در جلد اول کتاب اقتصادنا می­گوید. در جلد دوم شهید صدر به شکل تفصیلی به سراغ تبیین مکتب اقتصادی اسلام می­رود و به شکل نظام‌­مند مکتب اقتصادی اسلام را مطرح می­کند. همچنین نظریه منطقه الفراغ را در این جلد مطرح می­کند.
وی در ادامه گفت: سوالی که در آرای شهید صدر برخی مطرح می‌­کنند این است که؛ شهید صدر وقتی «المذهب الاقتصادی» را طرح می­کند منظورش از این تعبیر ناظر به مکتب اقتصادی اسلام است یا نظام اقتصادی اسلام؟ برخی می­گویند اینکه نظام اقتصادی و نظام اجتماعی را به شهید صدر نسبت بدهیم تحمیل این تعابیر بر شهید صدر است و شهید صدر اساسا کاری به نظام اقتصادی نداشته بلکه تنها مکتب اقتصادی اسلام را مطرح می­‌کرده است. پیشنهاد ما به لحاظ روشی این است که برای طرح آرای شهید صدر به سراغ آثار ایشان برویم و برای مدعای خودمان، در مورد نظر شهید صدر، از آثار ایشان دلیل بیاوریم و استنباط خودمان را تطبیق کنیم و ببینیم آیا استنباط ما منطبق بر نظر ایشان هست یا خیر؟! در این صورت بحث تحمیل نظر هم پیش نمی‌­آید.
وی همچنین به تبیین تفاوت نظام و مکتب پرداخت و افزود: در مکتب ما به دنبال تبیین مبانی کلان گفتمانی هستیم اما در نظام خطوط کلی ناظر به عمل و اجرا گفته می­شود و نظام به عمل نزدیک­تر است. میتوانیم بگوییم در ادبیات شهید صدر مکتب وجه نظری تعبیر «المذهب» و نظام وجهیعملی«المذهب» است. اولین بار شهید صدر بحث نظام اجتماعی را در کتاب«فلسفتنا» در اول کتاب، بخش تمهید مطرح می­کند؛ ذیل المذاهب الاجتماعیه، چهار نوع نظام را نام می­برد: النظام الدموقراطیه و النظام الاشتراکی، النظام الشیوعی، النظام الاسلامی، در واقع در این تقسیم‌­بندی شهید صدر مذهب و نظام را به عنوان جایگزین و بدیل یکدیگر به کار می­برد که حاکی از آن است که مکتب و نظام را دو روی یک سکه می­داند. ما می­توانیم مذهب را هم شامل مکتب و هم شامل نظام بدانیم. هر جایی مباحث کلان مطرح باشد، مذهب را به معنای مکتب بگیریم و هر جا ناظر به اجرا و عمل باشد مذهب را به معنای نظام بگیریم. در کتاب اقتصادنا هم ده­ها بار از تعبیر نظام استفاده می­کند. پس اینکه برخی می­‌گویند شهید صدر از مکتب اقتصادی اسلام سخن می­گوید و نه نظام اقتصادی اسلام، باید کتاب اقتصادنا را ببینند!
ملک زاده در ادامه به توضیح مختصری از نظریه منطقه الفراغ شهید صدر پرداخت و گفت: منطقه الفراغ به معنای «منطقه­ی اباحه بالمعنی الاعم متأخری» است که شامل اباحه، کراهت و استحباب می­شود. یعنی منطقه الفراغ منطقه خالی از «حکم الزامی» است و شهید صدر معتقد است در منطقه الفراغ حکم به ید ولی امر استکه براساس مصالح نوعیه و شرایط زمانی تصمیم­گیری می­کند. عده‌ای اخیر گفته‌­اند حکم منطقه الفراغ در دست شهروندان است و حال اینکه اصلا مسئله شهروند مطرح نیست و حکم منطقه الفراغ به ید حاکم شرع و ولی امر است!
ملک زاده در بخش دیگر سخنان با استناد به عبارات شهید صدر از کتاب اقتصادنا به تبیین نظام اجتماعی در دیدگاه شهید صدر پرداخت و نظام اجتماعی را از نگاه شهید صدر، سامان دهنده زندگی انسان و همچنین نظام اجتماعی را متکفل تعریف روابط بین افراد جامعه دانست؛ بر نظام اجتماعی است که زندگی را تنظیم کند، تنظیمی که ضامن پاسخگویی به نیازهای متنوع انسان است. شهید صدر معتقد است که نیازهای اساسی انسان است که منجر به شکل­‌گیری اجتماع می­شود. همچنین شهید صدر در مقدمه چاپ دوم اقتصادنا بار دیگر بحث نظام را مطرح می­کند و نظام اقتصادی را به عنوان منهجی برای زندگی می­داند.
حجت الاسلام ملک زاده با طرح سوال «نظام سازی یا نظام یابی؟» گفت: می­توانیم از تعبیر نظام پردازی استفاده کنیم که هم نظام سازی و هم نظام یابی را در بر می­گیرد. اما شهید صدر تعبیر «اکتشاف» و«استکشاف» را در کتاب اقتصادنا برای نظام مطرح می­کند که این تعبیر مؤید این است که شهید صدر معتقد به نظام یابی بوده و معتقد است که ما در فقه نظام در واقع نظام فقه را کشف می­کنیم نه اینکه فقه نظام را بسازیم!
ملک زاده در مورد روش استخراج نظام اجتماعی شهید صدر گفت: روش شهید صدر در نظام پردازی حرکت از روبنا به زیربنا است. یعنی شهید صدر با بررسی احکام شرعیِ فرعی، به عنوان روبنا­ها، به زیربنا که مکتب و نظام است می­رسد و البته معتقد است مهم­ترین منبع محقِق اقتصاد اسلامی، قانون مدنی یا احکام شرعیه است و اساس را احکام شرعیه فرعیه می­داند. شهید صدر در بخش جمع­بندی روبنا­ها معتقد است که ما می­توانیم با جمع­بندی فتاوی و انظار و آرای فقیهان مختلف، قواعد عامه را استخراج کنیم و به زیربنا یعنی نظام اقتصادی اسلامی برسیم. ضمن اینکه انظار فقهی و روبنا­ها می­تواند از آراء و فتاوای فقیهان مختلف و حتی اهل سنت استفاده شود به شرطی که بتوانیم با درکنار همدیگر قرار دادن آن فتاوی، یک انسجام درونی بین آن فتاوا برقرار کنیم و همچنین بین آن فتاوا، به عنوان روبنا، و نظام اقتصادی، به عنوان زیربنا، انسجام و هماهنگی دیده شود.
وی در مورد ارتباط احکام اقتصادی با بقیه احکام شریعت اسلام در نظر شهید صدر گفت: شهید صدر معتقد است ما در تمام احکام اقتصادی اسلام انسجام داریم، ضمن اینکه نظام اقتصادی بخشی از کل نظام دین است و تمام نظامات دینی اعم از نظام سیاسی و اقتصادی و اجتماعی با یکدیگر مرتبط می­باشند و از یکدیگر متأثر هستند. شهید صدر معتقد به مترابط بودن تمام احکام شرعی با یکدیگر است و می­گوید: «الاقتصاد الاسلامی جزء من الکل» و در خود اقتصاد اسلامی هم نمی­توانیم احکام اقتصادی را جدا جدا از یکدیگر بررسی کنیم. احکام اقتصادی مترابط هستند مثلا حرمت ربا با جواز مالکیت خصوصی به هم مربوط است.
این نشست با پرسش و پاسخ حضار در مجلس به پایان رسید.