بزرگنمایی:

تبسم مهر - تهران- ایرنا- می‌گویند تهران شهر شیشه است، این را اکنون درک می‌کنم که وقتی کودک بودم حوالی منزلمان چند کارگاه شیشه گری و بلورسازی بود و من نمی‌دانستم که این محصولات زیبای دست ساز رنگارنگی که از این کارگاه‌ها بیرون می‌آید، قدمتی باستانی مربوط به دوران پیش از میلاد دارد.

به گزارش خبرنگار ایرنا، در ایران باستان از میله‌های استوانه ای شیشه ای به قطر یک تا 2 سانتی متر برای پنجره استفاده می‌کردند که به طور مایل داخل چارچوب کنار هم چیده می‌شد. این میله‌ها در حفاری‌های چغازنبیل به دست آمده و نمونه این پنجره‌ها در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
همچنین در تپه‌های قلعه کوتی شمال ایران و خرابه‌های تاریخی چغازنبیل و نیز در معابد مذهبی این ناحیه زیگورات که در فاصله سالهای 1265 تا 1245 قبل از میلاد ساخته شده، مقدار زیادی مهره‌های استوانه ای شیشه ای به دست آمده که آبی تیره بوده و امضای شیشه گران کاسیتی و عیلامی (ایلامی) بر روی آنها موجود است اما مهره‌های به دست آمده از قلعه کوتی در منطقه دیلمان ثابت می‌کنند که حداقل در هزاره اول قبل از میلاد، مهره و منجوق شیشه ای در ایران ساخته می‌شد.
نمونه عینی و خیره کننده صنعت شیشه گری در ایران پس از اسلام نیز؛ پنجره‌های رنگی مسجد نصیرالملک در شیراز است که به مسجد صورتی نیز شهره است و در سال 1255 در دوره قاجار در شهر شیراز ساخته شده است.
احتمالا با بردن نام مسجد نصیرالملک تصویری که از ذهنتان می‌گذرد این است که با توجه به موقعیت استراتژیک مسجد و توجه به نورگیری آن در طراحی، هنگام صبح، نوری خیره کننده و تاثیر گذار از شیشه‌های رنگارنگ مسجد به درون می‌تابد و گردشگران نیز گیج و سردرگم از این همه جلوه فریبنده، مانده اند که از کدام بخش لذت ببرند و چشم هایشان بر شیشه‌های رنگی دوخته شده و مسحور مانده است.
این شیشه‌ها با هنر گره چینی ساخته شده است که در ساخت آن از شیشه‌های رنگی برش خرده، استفاده می‌شود و قطعات توسط نوارهای چوبی به یکدیگر متصل می‌شوند. ریشه این هنر در ایران دینی بوده و در ابتدا بیشتر در بناهای مذهبی از آن استفاده می‌شده است. در واقع این هنر تلفیقی از شیشه و فلز با نقوش هندسی است که در فرم هایی خاص متبلور می‌شود.
شواهد تاریخی می‌گوید که خاستگاه شیشه سازی بین النهرین است چرا که در این منطقه ماسه و قلیا برای ساخت شیشه در کنار هم قرار داشتند.
گسترش وسیع تجارت سنگ طبیعی شیشه در بین قبایل و مردم تمدن‌های باستانی ساکن در کناره شرق مدیترانه، مصر، سوریه و بین النهرین بود که اغلب برای ساخت مهره و منجوق‌های تزیینی و نیز قطعات نوک تیز روی نیزه‌های چوبی برای دفاع و شکار بوده است.
شیشه گران در طول تاریخ، مرتبه ای در مقام کیمیا گران داشتند چرا که کوره ساده و سوزان آنها از مواد اولیه، محصولی زیبا و شفاف تولید می‌کرد که مورد تقاضای اکثر مردم بود.
آنها اغلب در بین اقوام و ملل مختلف از ارزش والایی برخوردار بودند، به طوری که در رم باستان از هرگونه مالیات معاف و حتی در فرانسه این هنر جزو حرفه نجبا و اشراف بود و صاحبان این حرفه در بهترین مناطق شهر خیابان‌های مخصوص به خود داشتند.
شیشه گری به قول استادکاران این حوزه، هنر است نه صنعت؛ و ذهن زیباپسند بشر از همان قبایل ابتدایی مجذوب این هنر شده است. برای ساخت محصولات شیشه‌ای به مهارت و تجربه بسیار نیاز است و برای خلق آن باید هنرمند در کنار حرارت سخت و طاقت فرسای آتش، عشق و هنر را در هم آمیزد تا محصولی خیره کننده خلق کند.
در همین راستا به سراغ استخوان دارترین فرد این حوزه در ایران رفتیم که از شش سالگی وارد شیشه گری شده و یک تاریخچه را پشت سر خود دارد. خانواده او بیش از یک قرن این هنر را در ایران زنده نگاه داشته است و خود نیز بیش از نیم قرن در زمینه شیشه گری دَمی، فعالیت می‌کند.
محمدحسین فانوسچی پیشکسوت شیشه گر علمی - دَمی، پدر و پدربزرگش نیز استاد شیشه گری بوده اند و پدربزرگش نخستین کارخانه بلورسازی را در لاهیجان راه اندازی کرد و چندین کارخانه بلورسازی را نیز در تهران به راه انداخت.
** هزینه‌های هنگفت تولید صنایع دستی شیشه
وی در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا می‌گوید: شیشه سازی با ایران پیوندی عمیق دارد اما در حال حاضر هزینه‌های تولید شیشه بسیار بالاست. مواد اولیه گران و بازار فروش ضعیف است. هزینه‌های مواد اولیه مرغوب بسیار گزاف است و دستمزد کارگر، مخارج جاری و هزینه‌های مصرف انرژی همچون گاز رقم هنگفتی را بر دست هنرمند می‌گذارد.
فانوسچی می‌افزاید: پیدایش شیشه به 3500 تا 4هزار سال قبل در بین النهرین، سوریه و مصر بازمی گردد. خاستگاه این هنر در بین النهرین بود.
این هنرمند اظهار داشت: شیشه به طور طبیعی از عصر حجر در دوران باستان وجود داشت که مردم در قبایل و تمدن‌های باستانی از آن استفاده می‌کردند.
فانوسچی توضیح داد: تاریخ می‌گوید 4هزار سال پیش مردم بین النهرین و تمدن‌های اطراف آن، اولین تجربه ذوب شیشه را داشتند. بعد از اینکه دو تمدن ایران و یونان ایجاد شد، شیشه سازی از مصر به یونان و از بین النهرین به ایران آمد و در دوران آریایی ها، شیشه سازی در خوزستان و ایلام به دلیل مجاورت با بین النهرین رونق گرفت.
وی ادامه داد: سپس دَم اختراع شد و تحولی در شیشه گری بوجود آمد که انسان توانست داخل شیشه بدمد و به آن شکل دهد. ایران نیز تبدیل به مرکز شیشه سازی شد و در دوران ساسانیان شیشه گری در ایران توسعه یافت و تراش شیشه و قالب شیشه در این دوران بوجود آمد.
فانوسچی اضافه کرد: مهره‌های شیشه ای بسیاری در تپه‌های مارلیک و چغازنبیل به دست آمده است، این هنر در دوره سلجوقی‌ها نیز رشد بسیاری یافت اما پس از حمله مغول‌ها شیشه گری در ایران رو به افول گذاشت.
وی با بیان اینکه هنر شیشه گری اکنون در ایران جایگاه متزلزلی دارد، اظهار داشت: چند ضربه اساسی به شیشه گیری ایران خورده است، که از آن جمله می‌توان به واردات محصولات و صنایع دستی شیشه چینی اشاره کرد که این هنر را در ایران رو به نابودی کشاند.
**95 درصد نقش جهان در تسخیر چینی هاست
این پیشکسوت شیشه گری افزود: فاجعه را برایتان این گونه توضیح دهم که میدان امام نقش جهان در شهر اصفهان که باید آینه تمام نمای صنایع دستی ایران باشد، دارای 95 درصد صنایع دستی، چینی است. باورکردنی نیست، میناکاری‌ها و قلم زنی‌های چینی و بسیاری صنایع دستی که فقط در ایران تولید می‌شود، چینی است. من بارها این موضوع را فریاد زده ام.
فانوسچی توضیح داد: در دوران جنگ تحمیلی به دلیل اینکه واردات ممنوع شده بود، باعث شد شیشه گری در کشور رونق یابد. در آن هنگام بیشتر کارخانه دارها بدنبال طراحی‌ها و ایده‌های مختلف رفتند و ما حتی برای کشورهای همجوار خودمان همچون پاکستان صادرات محصولات شیشه داشتیم.
وی با بیان اینکه پیش از آغاز جنگ تحمیلی صادرات صنایع دستی شیشه بسیاری به کشورهای آسیای میانه، آفریقایی، کشورهای خلیج فارس و حتی اروپایی انجام می‌شد، گفت: شرکت هایی صادراتی محصولات صنایع دستی شیشه ای ما را خریداری کرده و در کشورهای دیگر آن را عرضه می‌کردند اما پس از تحریم ها، چین بازار ایران را به تسخیر خود درآورد و آن را نابود کرد.
این هنرمند گفت: زمانی ترکیه محصولات شیشه بی کیفیتی را تولید می‌کرد اما اکنون این کشور نیز تبدیل به قطب شیشه شده است.
وی عدم حمایت از هنرمندان و صنعتگران شیشه گر را دلیل افول این هنر در کشور ذکر کرد و اظهار داشت: برخی می‌گویند شیشه گران نیز همت نکردند، باید به آنها یادآور شوم وقتی هنرمندی توان تامین مخارج زندگی خود را ندارد، نمی‌تواند زمان زیادی را برای تولید محصولی هنری و صنایعی دستی صرف کند و سپس منتظر بماند تا آن محصول به فروش رود تا درآمدی برای زندگی به دست آورد.
پیشکوست شیشه گری با بیان اینکه کارخانه‌ها و کارگاه‌های شیشه گری در کشور بسته شده است، اظهار داشت: کارخانه‌های شیشه گری باید چند میلیون هزینه گاز پرداخت کنند، حقوق کارگر و مواد اولیه بپردازد، و این عوامل باعث شده که این کارخانه‌ها تعطیل شوند.
**شیشه گران جز درد چیزی برای گفتن ندارند
فانوسچی اظهار داشت: بروید از کارخانه داران شیشه سوال کنید، ببنید جز درد چیز دیگری برای گفتن دارند؟ دلیل آن عدم حمایت است.
به گفته وی، هنر شیشه گری ایران مرهون دستان پرتلاش چند استادکار انگشت شماری است که با وجود مشکلات بسیار، همچنان سرسختانه پایداری می‌کنند.
هنرمند شیشه گری علمی دمی اضافه کرد: ما از کارخانه‌های بلورسازی، لوله و میله‌های شیشه ای را خریداری می‌کنیم و آنها را تبدیل به اشکال هنری با شیشه می‌کنیم.
پیشکوست شیشه گری ادامه داد: برای رونق این هنر باید دید از بازار داخل کشور چه انتظاراتی داریم، سپس باید به فکر صادرات باشیم. اما اکنون بستر صادرات فراهم نیست چرا که هزینه‌های هنگفتی در شرایط کنونی دارد و مشکل دیگر این است که ثابت اقتصادی وجود ندارد.
گیتی افروز فرهمند هنرمند صنعت شیشه گری همجوشی شیشه (فیوز) است، او نیز به خبرنگار ایرنا می‌گوید: موزه آبگینه قدمت این هنر را در ایران نشان می‌دهد اما هنرمندان شیشه گر اکنون با مشکلات بسیاری از جمله نبود مواد اولیه مرغوب، نوار، مس و غیره دست و پنجه نرم می‌کنند.
وی در مورد همجوشی شیشه توضیح می‌دهد: برای اینکه شیشه را به شیشه دیگر جوش دهید، باید روی مس لحیم بزنید که جوش بخورد، این مس باید به شیشه بچسبد، در نتیجه پشت آن نوار مس، باید چسب داشته باشد که دور شیشه را بگیرد، کنار هم بگذارید تا لحیم کرده و شیشه را به هم متصل کنید.
**صنعتی که از هنر فاصله گرفته
فرهند ادامه داد: اکنون جایگاه شیشه در صنایع دستی ایران بسیار ضعیف است، اکثر شیشه گران بدنبال این هستند که درآمدی کسب کنند و حق هم دارند. به همین دلیل این صنعت از هنر فاصله گرفته است.
وی در عین حال گفت که با این وجود ابتکارات زیبایی در این حوزه توسط شیشه گران جوان رخ می‌دهد.
این هنرمند شیشه گری توضیح داد: تمام محصولاتی را که من تولید می‌کنم از شیشه‌های در و پنجره رنگی ساخته می‌شود و برای رنگ دادن به آنها از خرده شیشه‌های رنگی نیز استفاده می‌کنم.
فرهمند با بیان اینکه شیشه گری سبک قدیم دمیدنی در کشور تعطیل است، گفت: هزینه برق، کارگر و مواد اولیه بسیار هنگفت است و هنرمند تا محصولات خود را به فروش برساند نمی‌تواند هزینه ماهیانه زندگی خود را تامین کند و به همین دلیل این بخش کار تعطیل شده است.
وی به تکنیک‌های ساخت شیشه نیز اشاره کرد و ادامه داد: شیشه‌گری «فوتی»، «دَمی- علمی» یا «لمپ ورکینگ» و «همجوشی شیشه» از جمله روش‌های شیشه گری است و تراش، حکاکی، نقاشی و معرق شیشه نیز از شیوه‌های تزیین آن به شمار می‌رود.
**کارگاه‌های شیشه، قلیان تولید می‌کنند
حیاس حسینی دیگر هنرمند شیشه گر است که فارغ‌التحصیل هنرستان فنی پیام شهید در رشته شیشه‌گری علمی و آزمایشگاهی است که می‌گوید سال 80 تعطیل شد. او در رشته مجسمه‌سازی و طراحی درس خوانده و این چنین توضیح می‌دهد: در کشور ما با توجه به پیشینه‌ای که شیشه گری دارد اما تعداد انگشت‌شماری به آن می‌پردازند. تهران شهر شیشه است، ولی تعداد زیادی از کارگاه‌ها ورشکست شده‌اند و بقیه هم در حال تولید قلیان هستند. این صنعت مورد حمایت نیست.
وی می‌گوید: ساختار مولکولی شیشه به گونه ای است که در دمای ذوب، همانند عسل شروع به حرکت و جنب و جوش می‌کند. به همین دلیل متریال متفاوتی نسبت به سایر مواد دارد. در حالی که مواد دیگر را زمانی که ذوب کنید چنین اتفاقی نمی‌افتد.
این شیشه گر با بیان اینکه در تمام دنیا به این نتیجه رسیده اند که با آموزش و دایر کردن مدارسی که فنی و حرفه ای هستند، آموزش در کارگاه اتفاق می‌افتد، اظهار داشت: همچون مدرسه باوهاوس (خانه معماری) در آلمان که گفته است شکوفایی و بالندگی در کارگاه اتفاق می‌افتد اما مشکل ما در کشور نبود چنین هنرستان هایی است که از پایه و سنین 13- 14 سالگی شروع به آموزش چنین رشته هایی کند.
حسینی ادامه داد: شیشه گری هنری است که دست باید در سنین پایین فرم بگیرد و شناخت فرم شیشه به دلیل متریال متفاوتی که با سایر مواد دارد، در این سنین اتفاق افتد. بنابراین ما نیازمند هنرستانی هستیم که از ابتدا شروع به آموزش کند و علاوه بر کارگاه، کلاس‌های طراحی و غیره را نیز داشته باشد آنگاه می‌توانیم شیشه گر مدرن معاصر امرزی داشته باشیم.
وی با تاکید بر اینکه در کشور بازاری برای شیشه گری تعریف نشده، یادآور شد: این هنر در ایران شناخته شده نیست، در حالی که در دنیا برای آن نمایشگاه‌های دوسالانه برگزار می‌شود.
** رشته شیشه در دانشگاه‌های ایران باید بازنگری شود
هنرمند شیشه گر در ادامه با اشاره به اینکه در ایران 33 دانشگاه پذیرش دانشجوی شیشه دارند، ادامه داد: این در حالی است که در دنیا دانشگاه‌های کمی این رشته را تدریس می‌کنند اما دانشجو به صورت شیشه گر واقعی فارغ التحصیل می‌شود. به عنوان مثال در آمریکا 4-5 دانشگاه رشته شیشه را تدریس می‌کنند.
وی توضیح داد: شیشه گری دارای تکنیک‌های مختلفی است، دانشگاه‌ها در ایران نمی‌توانند این رشته‌های مختلف را به صورت تفکیک شده ارایه کنند به همین دلیل همه تکنیک‌ها در یک رشته به نام شیشه گری گنجانده می‌شود که دانشجو در پایان تحصیل تسلطی بر این رشته ندارد و از هر رشته شیشه گری قسمت کمی را آموخته است.
حسینی اضافه کرد: در واقع دانشجوی شیشه گری در کشور ما چهار سال در دانشگاه سرِکار است، چون در نهایت چیزی از تحصیل در رشته شیشه عایدش نمی‌شود، چرا که همه رشته‌های شیشه گری شامل همجوشی، تراش، معرق شیشه و غیره را در ترم‌های مختلف به او ارایه می‌دهند در حالی که در خارج از ایران دانشجوی رشته شیشه یکی دو ترم پایه شیشه گری را می‌آموزد، سپس وارد یکی از این رشته‌های تخصصی می‌شود و تا پایان آن را فرا می‌گیرد.
وی امیدوار است و تلاش می‌کند روزی یک سرمایه گذار پیدا کرده و هنرستانی حرفه ای دایر کند.
گزارش: زهرا امیری
فراهنگ**9012 ** 1418**9129
انتهای پیام /*