روز گذشته فهرست نهایی فیلم‌های نامزد شده در بخش‌های مختلف سی و نهمین جشنواره فیلم فجر اعلام شد؛ فهرستی متشکل از 16 فیلم که اسامی بزرگ کم ندارد و تنها آثار راه‌یافته به جشنواره امسال محسوب می‌شوند که شانس اکران بر پرده و رونمایی برای مهمانان «فجر» را دارند.

مسیری که طی شد تا فیلم‌های رونمایی‌شده در جشنواره فیلم فجر به 16 فیلم برسد غربالگری دو مرحله‌ای را به خود دید. بر خلاف سال‌های گذشته که هیأت انتخاب ابتدا به فهرستی 22 تایی از میان متقاضیان می‌رسیدند، امسال با حذف هیأت انتخاب سنت هر ساله انتخاب فیلم‌ها هم دچار تحول شد.

هر چند سینما در یک سال گذشته مسیری سخت پیموده و مهمترین چرخه اقتصادی آن یعنی «اکران» دچار آسیب شد، اما انتشار نخستین فهرست از متقاضیان حضور در این رویداد سینمایی که آماری 110 تایی از فیلم‌ها را در بر می‌گرفت، نشان داد که هنوز فیلمسازان دل در گرو این هنر دارند و به اقبال آن امید بسته‌اند.

با رونمایی از فهرست 110 تایی از فیلم‌های متقاضی این رویداد سینمایی، گذشته از واکنش‌های سرخوشانه در فضای مجازی به دلیل حضور برخی فیلم‌هایی که بعضاً سال تولیدشان به سال‌های گذشته برمی‌گشت و کمترین تطابقی با آئین نامه جشنواره فیلم فجر هم نداشت اما نوبت به پالایش مرحله نخست رسید؛ در این پالایش 62 فیلم حائز شرایط حضور در سی و نهمین جشنواره فیلم فجر شدند.

با آماده نشدن 3 فیلم سینمایی در نهایت از میان 59 فیلم، در مرحله دوم 16 فیلم به فهرست اکران راه پیدا کردند که طبق گفته‌های پیشین محمدمهدی طباطبایی نژاد دبیر این رویداد همان فیلم‌هایی هستند که در بخش‌های مختلف نامزد دریافت جایزه شده‌اند.

در فهرست 16 فیلم نامزدشده در بخش سودای سیمرغ جشنواره امسال، 6 فیلم «ابلق»، «مصلحت نظام»، «تک تیرانداز»، «زاوالا»، «شیشلیک» و «یدو» تولید شده در سال 99 هستند و 10 فیلم دیگر متعلق به سال 98 هستند.

آنچه در ادامه می‌خوانید، مروری‌بر 5 نکته کلیدی درباره فرآیند نهایی شدن فهرست 16 فیلم راه‌یافته به جدول اکران در متفاوت‌ترین جشنواره فجر است. فیلم‌هایی که تا امروز و طبق آخرین تصمیم‌گیری‌ها قرار است در بازه زمانی 12 تا 22 بهمن‌ماه برای اهالی سینما، اصحاب رسانه و مخاطبان جشنواره فجر به نمایش گذاشته شوند؛ به شرط تشدید نشدن تهدید کرونا!

نکته اول) سلیقه چه کسانی ویترین فجر 39 را شکل داد؟

با جدی شدن مساله برگزاری جشنواره فجر سی و نهم، هر چند بحث‌هایی درباره ترکیب داوران در فضای مجازی توسط منتقدان و اهالی رسانه شکل گرفت اما کمتر رسانه‌ای به طور واضح و صریح به موضع‌گیری درباره این ترکیب پرداخت.

مصطفی کیایی، نیما جاویدی، محمد احسانی مرتضی‌پور صمدی، سیدجمال ساداتیان و ساره بیات به قضاوت درباره این 59 فیلم پرداختند؛ ترکیبی تقریباً جوان که پیش از این آثار هر کدام از آن‌ها موفقیت‌های داخلی و بین‌المللی را در کارنامه خود داشته‌اند.

مصطفی کیایی که به تازگی پخش سریال او با نام «همگناه» در شبکه نمایش خانگی به پایان رسیده و اقبالی در جذب مخاطب داشته، هرچند ساخته پیشین او با عنوان «مطرب» رکوردار فروش فیلم در سال 98 شد اما این «عصر یخبندان» در جشنواره سال 93 بود که برای او دو سیمرغ به ارمغان آورد.

نیما جاویدی که در جشنواره سی و هفتم با «سرخپوست» درخشید، با «خورشید» در مقام فیلم‌نامه‌نویس پا به جشنواره سی و هشتم گذاشت تا سیمرغ این بخش را از آن خود کند.

سیدجمال ساداتیان تهیه‌کننده باسابقه‌ای که فیلم پرفروش «متری شیش و نیم» به کارگردانی سعید روستایی را در کارنامه خود دارد و مرتضی پور صمدی از چهره‌های سرشناس در حوزه فیلمبرداری سینمای مستند و داستانی هم دیگر سینماگر استخوان‌دار حاضر در این ترکیب محسوب می‌شوند.

این معرفی نسبتاً کوتاه درباره اعضای هیأت انتخاب برای این بود که بگوییم آنچه این ترکیب را تحت‌الشعاع قرار داد و باعث برخی واکنش‌های رسانه‌ای شد، حضور محمد احسانی و ساره بیات بود.

اگر نگاهی به ترکیب هیأت انتخاب و داوران ادوار گذشته جشنواره فیلم فجر داشته باشید احتمالاً در یکی از این دو فهرست ردپای محمد احسانی به چشمتان می‌خورد که امسال با حذف هیأت انتخاب، قرعه حضور در ترکیب دوم به نام محمد احسانی افتاد. مردی که در کارنامه کاری‌اش سمت سازمانی کم ندارد. پیش از این مدیر شبکه نسیم بوده، یک بار حضور در شورای پروانه نمایش را تجربه کرده، یک بار در مقام معاون ارزشیابی و نظارت سازمان سینمایی فعالیت داشته و… احتمالاً همین سمت‌ها و نزدیکی نگاه او به نگاه رسمی حاکم بر وزارت ارشاد است که دبیران دوره‌های مختلف را بر آن داشته تا از او در این ترکیب‌ها استفاده کنند، دردسرهای احتمالی را به حداقل برسانند و بازهم به همین دلیل احتمالاً در سال بعد و سال‌های بعدتر باز هم باید نام محمد احسانی و چهره‌های مشابه او را در میان این هیأت‌ها ببینیم.

ساره بیات دیگر چهره‌ای است که حضورش در ترکیب داوران فجر واکنش‌هایی را به همراه داشت؛ حضور او در این فهرست یادآور واکنش‌ها به قرارگیری نام یلدا جبلی در میان اعضای هیأت انتخاب جشنواره سی و هشتم بود. برای معرفی ساره بیات نیازی به مقدمه و موخره بلندبالایی نیست، او کارنامه پرباری در سینما ندارد و در سال‌های اخیر بیشتر به‌واسطه حضور در سریال‌های خانگی از سوی مخاطبان شناخته شده است. جدی‌ترین حضور او در آثار سینمایی به «جدایی نادر از سیمین» در سال 89 باز می‌گردد که اتفاقاً جوایزی هم برای ساره بیات به همراه داشت، مهمترینش هم کسب خرس نقره‌ای از شصت و یکمین دوره جشنواره فیلم برلین بود که این رویداد ترجیح داد این جایزه را به گروه بازیگران «جدایی نادر از سیمین» اهدا کند. بعد از این فیلم هرگز حضور درخوری از او در سینمای ایران دیده نشد و شاید به همین دلیل حضور او در ترکیب داوران فجر، انتخابی غیرمنتظره بود.

خلاصه کلام اینکه ترکیب 16 فیلم راه‌یافته به جدول اکران جشنواره فجر 39، محصول و معدل ترکیب نظرات این هفت نفر است؛ هفت‌نفری که فراتر از داوری، در این دوره جشنواره فجر به‌نوعی نقش هیأت انتخاب را هم ایفا کرده‌اند.

نکته دوم) مهمترین چهره‌ها در ویترین فجر 39 کدامند؟

پیش از این و در گزارشی اسامی 10 فیلم کنجکاوی‌برانگیز جشنواره سی و نهم را عنوان و نکات مهم آنها را مرور کرده بودیم. حالا اما با نهایی شدن این فهرست کماکان نام برخی از آن‌ها را می‌بینیم.

نرگس آبیار یکی از همین چهره‌هاست که امسال با «ابلق» در این رویداد سینمایی حاضر شده است؛ فیلمی کم خبر که به روابط پیچیده انسانی می‌پردازد و تنها تصویر منتشر شده از آن به رونمایی از پوستر «ابلق» برمی‌گردد که در آن چهره بهرام رادان با گریمی متفاوت را می‌توان دید.

علی مصفا که به عنوان بازیگر در سینمای ایران شناخته می‌شود، از ابتدای دهه 90 حضور در مقام تهیه کنندگی را هم تجربه کرده است، او که در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر با «یلدا» ساخته مسعود بخشی و «مسخره باز» ساخته همایون غنی زاده حاضر شد اما بازخوردهای خوبی از سوی مخاطبان و رسانه‌ها برای «یلدا» دریافت نکرد، حالا امسال با فیلم «خط فرضی» در این رویداد حضور دارد.

پیش از این درباره محمدحسین مهدویان و حضورش با «شیشلیک» در جشنواره سی و نهم و نسبت او با جشنواره فیلم فجر و همچنین درباره روح‌الله حجازی و حضورش با «روشن» در گزارشی به تفصیل صحبت کرده بودیم اما آنچه محمدحسین مهدویان، روح‌الله حجازی و رضا عطاران را به هم گره می‌زند حضور رضا عطاران با این دو فیلم در این رویداد سینمایی است که رضا عطاران در یکی با نام «روشن» نقشی کامل جدی را تجربه کرده و در دیگری با نام «شیشلیک» به سنت حضورهای سینمایی‌اش نقشی کمدی را آزموده است.

در فهرست 62 تایی متقاضیان حضور در جشنواره فیلم فجر آنچه باعث کنجکاوی می‌شد حضور جواد نوروزبیگی تهیه‌کننده با سابقه با ثبت چهار اثر به عنوان پرکارترین تهیه کننده بود که یکی از آثارش با نام «آهنگ دو نفره» در همان روزهای ابتدایی به دلیل به اتمام نرسیدن مراحل ساختش از رقابت کنار کشید، دومین اثرش با نام «آهو» که ساخته منتقد شناخته شده مجله فیلم؛ هوشنگ گلمکانی بود به فهرست نهایی راه نیافت، از این تعداد نام دو فیلم او با عنوان‌های «بدون همه چیز» ساخته محسن قرایی و «روشن» ساخته روح‌الله حجازی به چشم می‌خورد که البته در «روشن» تهیه‌کنندگی مشترک با روح‌الله حجازی را تجربه کرده بود. اما ظهر روز گذشته با خواندن نام فهرست نهایی فیلم‌ها توسط دبیر جشنواره فیلم فجر، نام او به عنوان تهیه کننده شنیده نمی‌شد، با قرارگیری این فهرست در سایت سازمان سینمایی باز هم نام او قید نشده بود. نکته مورد توجه اما این است که در خبرهای ابتدایی که از «روشن» مخابره می‌شد نام جواد نوروزبیگی به عنوان مشاور این پروژه مطرح شده بود. به همین ترتیب نوروزبیگی که به عنوان پرکارترین تهیه کننده شناخته می‌شد حالا با نهایی شدن فهرست تنها یک فیلم را در مقام تهیه‌کننده دارد.

نکته قابل توجه اما این است که به‌رغم نگرانی‌های ابتدایی درباره حضور فیلم‌ها و فارغ از نکات دیگر، آنچه در فهرست نهایی فیلم‌ها بر اساس سابقه کارگردانان روشن است این است که این فهرست معدل خوبی در میان فهرست بخش مسابقه چند دوره گذشته جشنواره فیلم فجر گرفته است.

نکته سوم) سهم فیلم‌اولی‌ها از ویترین فجر 39 چقدر است؟

اگر کنکاشی در فهرست 110 تایی فهرست متقاضیان جشنواره فیلم فجر کرده بودید سهم قابل توجه فیلم‌های کارگردانان اول را می‌دیدید که خودنمایی می‌کردند، در مرحله بعد فهرست 62 تایی فیلم‌ها، تقاضای 23 فیلم اولی را برای حضور در این رخداد سینمایی را نشان می‌داد حالا اما این فهرست 16 تایی 7 فیلم اولی را شامل شده است.

«منصور» ساخته سیاوش سرمدی، «مصلحت نظام» ساخته حسین دارابی، «خط فرضی» ساخته فرنوش صمدی، «روزی روزگاری آبادان» ساخته حمیدرضا آذرنگ، «زاوالا» ساخته ارسلان امیری، «گیجگاه» ساخته عادل تبریزی و «مامان» ساخته آرش انیسی فیلم‌هایی هستند که نخستین تجربه کارگردانانشان محسوب می‌شوند.

در این میان اما فیلم اولی‌های کنجکاوی برانگیزی بودند که نام‌های شاخصی را به یدک می‌کشیدند. حسین سهیلی‌زاده که ابتدا ساخت سریال در رسانه ملی را تجربه کرد در ادامه شبکه نمایش خانگی را محلی مناسب برای عرضه آثار خود دید، هر چند اولین سریال او با نام «مانکن» و همین سریال اخیرش که در حال پخش است با نام «ملکه گدایان» آثاری سطحی محسوب می‌شوند اما او «نیلگون» را برای جشنواره فیلم فجر آماده کرده بود که در فهرست نهایی اکران فجر قرار نگرفت.

هوشنگ گلمکانی که یکی از چهره‌های تأثیرگذار مجله «فیلم» و از منتقدان سینماست سال‌ها فیلم‌هایی سینمایی را مورد نقد قرار داده است او امسال عرصه کارگردانی را هم تجربه کرد اما «آهو» نیز به مذاق هیأت داوران خوش نیامد.

محمدامین کریم پور بیش از اینکه برای سینماگران فردی شناخته شده باشد در جمع کاربران اینستاگرام فارسی شهرت داشت. او که سال‌ها ساخت کلیپ در فضای مجازی را تجربه کرده و به عنوان یک اینفلوئنسر شناخته شده بود در همان مراحل ابتدایی دریافت پروانه ساخت، حضورش در سینما حاشیه ساز شد. کریم پور با «حکم تجدید نظر» فرم حضور در جشنواره فیلم فجر را پر کرده بود اما با نامزد نشدن در هیچیک از بخش‌ها، فرصت نمایش در جشنواره فیلم فجر را پیدا نکرده است.

نکته چهارم) سهم نهادها و ارگان‌ها از ویترین فجر 39 چقدر است؟

سازمان اوج که از ابتدای دهه نود به عنوان یک نهاد نوپا و تأثیرگذار در سینمای ایران فعالیتش را آغاز کرد، امسال نیز با دستی پر به جشنواره فیلم فجر آمد.

«کارو»، «منصور»، «مصلحت نظام» و انیمیشن «پسر دلفینی» از جمله آثاری بود که این سازمان به فجر 39 ارائه داد و اتفاقاً هر 4 فیلم به فهرست ابتدایی فیلم‌های واجد شرایط راه یافتند در ادامه اما «پسر دلفینی» به دلیل تمام نشدن مراحل ساختش از حضور انصراف داد با این وجود اوج حالا اما تنها «منصور» را به عنوان فیلمی که تمام مالکیتش به این سازمان تعلق دارد در ویترین فجر دارد.

سازمان اوج اما امسال سنت‌شکنی کرده، این سازمان که پیش از این اهتمام و تأکیدی تام و تمام برای در اختیار گرفتن تمام مالکیت فیلم‌ها داشت حالا روند مشارکت را در پیش گرفته و «مصلحت نظام» ماحصل پیوند اوج و حوزه هنری است.

«مصلحت نظام» در واقع تولید شده در یکی از زیرمجموعه‌های حوزه هنری است، باشگاه فیلم سوره از نهادهای تابع حوزه هنری پیش از این «دیدن این فیلم جرم است» را در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر داشت که اتفاقاً در مرحله اکران تنش‌هایی را با سازمان سینمایی برای دریافت پروانه نمایش تجربه کرد حالا با «مصلحت نظام» در این رویداد حاضر شده که به نظر می‌رسد از فیلم‌های جنجالی این دور از جشنواره باشد.

بنیاد سینمایی فارابی هم هرچند یکی از اصلی‌ترین مراکز تولید فیلم در ایران به شمار می‌رود اما در سال‌های اخیر با اتهاماتی همچون این مواجه شده این بنیاد عمدتاً روی فیلم‌هایی سرمایه گذاری می‌کند که کمترین حرفی برای گفتن ندارند و اتفاقاً هزینه‌های ابتدایی ساخت فیلم هم حاصل نمی‌شود. سهم بنیاد سینمایی فارابی از ویترین فجر، دو فیلم است، بنیاد فارابی با «یدو» ساخته مهدی جعفری در این رویداد حاضر شده که پیش از این «23 نفر» را ساخته و مورد اقبال عمومی قرار گرفته است.

«رمانتیسم عماد و طوبی» به کارگردانی کاوه صباغ‌زاده که پیش از این فیلم موفق «ایتالیا ایتالیا» را ساخته بود، از تولیدات همین بنیاد است که در فضایی کمدی و فانتزی روایت می‌شود و یک اقتباس به شمار می‌رود. حالا اما با حضور این دو فیلم در فهرست فیلم‌های نامزد شده، تصور ابتدایی درباره بنیاد سینمایی فارابی تجدیدشدنی است.

علی غفاری را با «استرداد» می‌شناسید؛ همان فیلمی که در ابتدای دهه 90 هزینه ساخت اعجاب برانگیزش در قبال کیفیت ناچیزش باعث بهت مخاطبان و سینماگران شده بود. همین فیلم بود که در اکران عمومی هم رضایت مخاطبان را جلب نکرد و با شکستی سنگین در گیشه، از اکران کنار رفت.

ابراهیم اصغری تهیه‌کننده سینما هم یادآور فیلم‌های شکست خورده‌اش در دهه 90 در گیشه است. حاصل همکاری این دو حالا «تک تیرانداز» است که محصول انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس بنیاد فرهنگی روایت فتح است. این انجمن فیلم‌های در کشو مانده کم ندارد اما حالا «تک تیرانداز» جزو فیلم‌های نامزد شده در این جشنواره است که به نظر می‌رسد این نامزدی در بخش جلوه‌های ویژه این فیلم دفاع مقدسی باشد.

نکته پنجم) مهمترین غایبان ویترین فجر 39 کدامند؟

«شیشلیک» ساخته محمدحسین مهدویان، «روشن» به کارگردانی روح الله حجازی، «قاتل و وحشی» ساخته حمید نعمت الله و «چپ، راست» به کارگردانی حامد محمدی از جمله آثاری هستند که در این چند وقت به جهت چالش‌های ممیزی و دریافت پروانه نمایش، مهمترین اخبار سینمایی را به خود اختصاص دادند که در این میان، دوتای اولی بالاخره بعد از کش و قوس‌های فراوان و اعمال برخی اصلاحات در فهرست نهایی قرار گرفتند.

«قاتل و وحشی» اما پرخبرترین فیلم این روزهای سینماست، فیلمی که در سال 98 به جشنواره فیلم فجر ارائه شده ولی به دلیل اختلافات مالی بر سر مالکیتش، هیأت انتخاب به بازبینی آن نپرداختند. هفته پیش زمزمه‌هایی از کنار گذاشتن این فیلم به دلیل خشونت و پوشش لیلا حاتمی در این اثر شنیده می‌شد، نکته‌ای که سرانجام صبح روز گذشته با اعلام فیلم‌های جشنواره فیلم فجر واقعیتی عینی به خود گرفت.

فیلم به تعبیری در فرآیند ورود به جشنواره توقیف شد و حالا تنها فیلم متقاضی جشنواره است که موفق به دریافت پروانه نمایش نشده است. هرچند محمدمهدی طباطبایی‌نژاد در گفتگویی عنوان کرد که اگر قانون اجازه بدهد این فیلم در بخش خارج از مسابقه به نمایش گذاشته می‌شود اما به نظر می‌رسد بهتر این بود که فیلم ابتدا در معرض قضاوت رسانه‌ها قرار می‌گرفت و فرصت نمایش جشنواره‌ای پیدا می‌کرد.

دیگر فیلمی که از این فهرست جا ماند «چپ، راست» هرچند این فیلم این روزها عنوان «توقیف» را به یدک می‌کشد اما بعید به نظر می‌رسد دلیل کنار گذاشتن این فیلم از فهرست اصلی آنچه که آن را توقیف می‌خوانند باشد چه اینکه طباطبایی‌نژاد هم تنها فیلم چالش‌برانگیز این دوره از جشنواره را همان «قاتل و وحشی» عنوان کرد.

«کارو» ساخته احمد مرادپور را هم می‌توان دیگر فیلم کنجکاوی‌برانگیزی دانست که در این فهرست جای ندارد؛ فیلمی که کارگردانش بعد از 20 سال دوری از سینما به سراغش رفته و روایت‌گر یکی از داستان‌های دفاع مقدس شده است اما از نگاه داوران فجر، شایسته نامزدی در هیچ بخشی نبوده و به همین دلیل از راه‌یابی به فهرست اکران، بازمانده است.