به گزارش تبسم مهر سهام عدالت، از اقداماتی است که در راستای عمل به اصل 44 قانون اساسی و گسترش مالکیت عموم مردم در شرکت‌های دولتی، در سال 84 اجرایی شد. اما نحوه شناسایی مشمولین و به روز رسانی آن انتقادهایی را به این طرح وارد ساخته است. توجه به دهک‌های جمعیتی به جای دهک‌های درآمدی و عدم پویایی مشمولین، از ایرداتی است که نوعی نا عدالتی را در این طرح قرار داده است.

افراد متکن فراوانی مشمولین این سهم که جمعاً به حدود 50 میلیون نفر می‌رسند حضور دارند و در طرف دیگر، مشمولین مستحق فراوانی هستند که به دلیل ناقص بودن سازوکار شناسایی و پویا نبودن آن از تصاحب سهام عدالت کنار گذاشته شدند. این موضوع باعث شده هر نوع تصمیم درباره آزادسازی این سهام به دلیل احساس تبعیض شدید در قشر جامانده با اما و اگر مواجه باشد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی درباره سهام عدالت آورده است، علی رغم صراحت قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم در شناسایی علمی 6 دهک پایین درآمدی به عنوان مشمولان توزیع سهام عدالت، آنچه که در اجرا اتفاق افتاد وارد کردن اقشار مختلف در طرح به جای دهک‌های درآمدی بود. در واقع به جای آنکه دهک‌های درآمدی مد نظر قرار گیرند، دهک‌های جمعیتی به عنوان مشمول شناسایی شده اند.

چه افرادی مشمول سهام عدالت شدند؟

شناسایی مشمولان در قالب مصوبات ستاد مرکزی سهام عدالت، انجام پذیرفت. مشمولان مرحله اول را که حدود 4 و نیم میلیون نفر بودند، عمدتاً افراد نیازمند مشمول طرح شهید رجایی، مدد جویان کمیته امداد امام خمینی و افراد تحت حمایت سازمان بهزیستی کل کشور تشکیل می‌دادند. حدود 3 میلیون نفر نیز به عنوان تکمیلی مشمولان مرحله اول شناسایی شده که در مجموع 7 و نیم میلیون نفر به عنوان مشمولان مرحله اول نهایی شدند.

مشمولان مرحله دوم، روستاییان و عشایر فاقد شغل و درآمد ثابتی بودند که در ابتدا مقرر گردید تنها سی درصد از روستاییان و عشایر مناطق کمتر توسعه یافته و بیست و پنج درصد از خانوارهای روستایی و عشایر سایر مناطق مشمول توزیع سهام عدالت باشند، اما در تکمیل مشمولان این مرحله، در نهایت همه روستاییان و عشایر به عنوان مشمولان سهام عدالت معرفی شده و در مجموع حدود 17 میلیون مشمول برای مرحله دوم شناسایی شده اند.

به همین ترتیب و طی مصوبات مختلف ستاد مرکزی سهام عدالت، مشمولان سهام عدالت در 18 مرحله شناسایی شده اند که درحال حاضر تعداد مشمولان در سامانه سهام عدالت 49٫226٫193 نفر هستند.

تناقض در مشمولین سهام عدالت
نکته قابل توجه این است که بین اطلاعات ارائه شده در سایت سازمان خصوصی سازی در رابطه با مشمولان در پایان سال 1393 و اطلاعات ارائه شده پس از راه اندازی سامانه و نهایی کردن مشمولین، تفاوت‌های عمده‌ای وجود دارد. تا پایان سال 1393 مبتنی بر اطلاعات سایت سازمان خصوصی سازی، تعداد ثبت نام شدگان نهایی حدود 46 میلیون نفر است. جزئیات آمار مرکز سازمان خصوصی سازی در جدول ذیل آمده است؛
 

در اطلاعات مشمولان سهام عدالت پس از راه اندازی سامانه در آذرماه 1397 نکاتی وجود دارد. اولأ سال اقدام برای شناسایی مشمولان حذف شده و ثانیأ حدود 49 میلیون نفر به عنوان مشمولان نهایی سهام عدالت در سامانه ثبت شده اند.

شایان ذکر است که اطلاعات منتشر شده بر روی سایت سهام عدالت درخصوص مشمولان، به صورت مداوم در حال تغییر است. برای مثال، براساس اطلاعات مندرج در سامانه سهام عدالت در مردادماه 1398 تعداد مشمولان سهام عدالت بیش از 60 هزار نفر کاهش داشته و از 49٫226٬193 نفر به 49٫162٫322 نفر رسیده است (جدول 4).

همچنین مشخص است که سازمان خصوصی سازی تنها حدود 6 میلیون نفر را به عنوان دهک‌های اول و دوم درآمدی مشمولانی که دارای تخفیف 50 درصدی در قیمت سهام هستند لحاظ کرده و باقی افراد (حدود 43 میلیون نفر) در دهک‌های دوم تا 6 قرار گرفته اند.

نکته‌ای که در این خصوص باید مورد توجه قرار گیرد این است که براساس قانون، مقرر گردید 6 دهک پایین درآمدی در طرح سهام عدالت وارد شوند که با لحاظ جمعیت 80 میلیون نفری حدود 48 میلیون نفر باید مشمول سهام عدالت باشند و دو دهک پایین درآمدی نیز باید حدود 16 میلیون نفر باشد که در فرایند نهایی کردن مشمولان، تنها حدود 6 میلیون نفر به عنوان دهک‌های اول و دوم درآمدی لحاظ شده اند.

البته این موضوع الزاماً به این معنا نیست که به 10 میلیون نفر از جمعیت دو دهک پایین درآمدی (تفاوت میان 16 میلیون نفر جمعیت دهک پایین و 6 میلیون نفر لحاظ شده در طرح سهام عدالت) این سهام تعلق نگرفته است، بلکه این امکان وجود دارد که گروه‌هایی از آنها جز 43 میلیون نفر باقی مانده لحاظ شده باشند. به عبارت دیگر، گروه‌هایی از این افراد سهام عدالت را دریافت کرده، اما از تخفیف 50 درصدی در نظر گرفته شده برای دو دهک پایین بهره مند نشده اند.

بنابراین با توجه به عدم برنامه ریزی صحیح عملیاتی و عدم به کارگیری یک روش علمی برای شناسایی مشمولان و همچنین قصور احتمالی برخی مراجع ذی ربط در امر شناسایی و نهایی کردن ثبت نام افراد، این امکان وجود دارد که مشمولان شناسایی شده تاکنون، 6 دهک درآمدی را به طور کامل پوشش ندهند و افرادی با دهک‌های بالاتر درآمدی، در توزیع سهام عدالت وارد شده باشند. بر این اساس، در صورت آزادسازی سهام عدالت، بروز برخی نارضایتی‌ها (به دلیل ارزش بالای حال حاضر سهام) محتمل خواهد بود.

همچنین دولت هیچ برنامه‌ای برای متولدین جدید که مشمول دریافت سهام عدالت هستند، ارائه نکرده است و متولدین جدید در هر طبقه‌ای که قرار گیرند، مشمول دریافت سهام عدالت نخواهند بود. این موضوع در لایحه پیشنهادی ساماندهی توزیع سهام عدالت نیز مسکوت است و در لایحه مزبور تنها عنوان شده است که روش و چگونگی شناسایی و ثبت نام افراد جدید و نحوه برخورداری آنها از سهام عدالت، به آئین نامه اجرایی موکول می‌شود.

دولت باید قبل از عزم برای آزادسازی سهام عدالت، با تعریف دقیق دایره مشمولان، نحوه ورود به این دایره و خروج از آن، فکری برای دهک‌های پایین درآمدی که مشمول سهام عدالت نیستند و متوفیان و متولدین آنها بکند. در غیر این صورت تبعیض، ناعدالتی و به دنبال آن نارضایتی‌های اجتماعی دامان این اقدام شایسته را خواهد گرفت و خاطرات تلخی را مانند اصلاح قیمت بنزین در اذهان باقی خواهد گذاشت. بنابراین دولت باید طوری برنامه ریزی کند که ضمن تأمین مقدمات لازم برای آزاد سازی سهام عدالت، پوشش این افراد را با واگذاری شرکت‌های بیشتری در بورس تأمین کند که فواید آن به صورت کامل به مردم برسد.