ببه گزارش تبسم مهر و بنا بر اعلام مسئولان وسعت خلیج گرگان در یک دهه گذشته بیش از 10 هزار هکتار کاهش‌یافته و از حدود 530 کیلومترمربع به 430 کیلومتر رسیده است و به‌واسطه این پس‌روی‌ها 80 تا 90 درصد تالاب گمیشان هم خشک‌شده است اما همچنان دغدغه احیا «گوهر فیروزه‌ای» را نداریم.
تا مدت‌ها شرایط بحرانی یا اضطراری خلیج گرگان محل مناقشه کارشناسان و مسئولان بود و در نهایت در زمستان 1394 کارگروه ملی نجات خلیج گرگان تشکیل شد تا کارگروه برای خارج شدن گوهر فیروزه‌ای از شرایط اضطرار و بحرانی راهکار مشخص کند.
خردادماه سال گذشته کارگروه ملی نجات خلیج گرگان پس از برگزاری ده‌ها جلسه و ساعت‌ها بحث و تبادل‌نظر کارشناسان حوزه‌های مختلف (سه جلسه کمیته ملی و 9 جلسه کارگروه تخصصی) لایروبی یکی از کانال‌های شرقی (کانال چاپاقلی و یا آشوراده) گوهر فیروزه‌ای را به تصویب رساند تا خلیج از شرایط اضطرار خارج شود.
پس از تصمیم کارگروه ملی نجات خلیج گرگان، رئیس‌جمهور در سفر خود به گلستان (دی‌ماه 97) در نشست خبری با اصحاب رسانه در پاسخ به رسانه‌های محلی اعلام کرد که «احیا خلیج گرگان جزو موارد مهمی است که دولت به آن بیشتر توجه خواهد کرد و در جلسه‌های مختلف با محیط‌زیست قرار شد که این موضوع تسریع شود.»
حالا بیش از یک سال از تصمیم کارگروه ملی نجات خلیج گرگان و وعده رئیس‌جمهور برای نجات گوهر فیروزه‌ای می‌گذرد اما هنوز اماواگرها در خصوص راهکار نجات تنها خلیج خزر ادامه دارد.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: محیط‌زیست مخالف احیا خلیج گرگان و لایروبی نیست اما معتقدیم مشکل خلیج گرگان در دریا نیست بلکه در حوضه آبخیز بالادست است.
لایروبی تنها راه نجات خلیج گرگان نیست
محمدرضا کنعانی افزود: چیزی که خلیج گرگان و تالاب میانکاله را به یک اکوسیستم منحصربه‌فرد تبدیل کرده ترکیب آب شور دریا و آب شیرین حوضه آبخیز بالادست است.
معضل کاهش سطح آب در خلیج گرگان با ارتباط دادن خلیج و دریا درمان‌پذیر نیست بلکه نیازمند کانالی است که به بهترین نحو آب را به گردش در آورد
وی با یادآوری اینکه نوسانات خلیج همیشه بوده و حتی در سال 1375 ارتباط خلیج با دریا قطع شده بود، ادامه داد: چیزی که امروز شرایط را تشدید کرده مجموعه فعالیت‌های انسانی ازجمله توسعه کشاورزی، آبزی‌پروری، توسعه سکونت‌گاه‌های شهری و روستایی و فعالیت‌های وابسته به آن در حوضه آبخیز بالادست است که باعث شده کمیت آب کاهش پیدا کند و کیفیت خلیج هم متأثر شود.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان تأکید کرد: لایروبی تنها راهکار نجات خلیج گرگان نیست؛ سازمان محیط‌زیست بر این باور است تراز خلیج نسبت به دریا بالاتر است و لایروبی ممکن است معکوس عمل کند و آب خلیج به سمت دریا تخلیه شود دلیل مخالفت محیط‌زیست با لایروبی همین موضوع است.
وی با تأکید بر اینکه باید تلاش شود مشکلات کمیت و کیفیت در حوضه بالادست را حل کنیم و به دنبال حق‌آبه دائمی برای تالاب باشیم، تصریح کرد: به مشاور اعلام کرده‌ایم تضمین لازم را بدهد اگر لایروبی انجام شود چنین اتفاقی نمی‌افتد اگر افتاد هزینه لایروبی و خسارت زیست‌محیطی را متقبل شود.
کنعانی خاطرنشان کرد: سؤال‌هایی در خصوص مطالعات انجام‌شده توسط مشاور مطرح بود که نیاز است به آن پاسخ دهند چراکه در بررسی‌های انجام‌شده مطالعات مشاور کافی تلقی نشده تا بر اساس آن تصمیم‌گیری مدیریتی اتفاق بیفتد.
مطالعه کردیم وضعیت خلیج وخیم‌تر نشود
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان تأکید دارد لایروبی تنها راهکار نجات خلیج گرگان نیست و مطالعات انجام‌شده از سوی مشاور کافی نبوده و همین موضوع دلیل مخالفت محیط‌زیست با لایروبی کانال آشوراده است. اما مدیر پروژه شناسایی و ارائه راهکارهای اضطراری نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله به خبرنگار مهر گفت: هدف از انجام مطالعات این بود راهکاری ارائه کنیم که وضعیت خلیج گرگان از این وخیم‌تر نشود و از راکد شدن آب و شیوع آلودگی‌ها جلوگیری کنیم.
مصطفی نظرعلی افزود: از ما خواسته‌شده ضمانت بدهیم؛ در مطالعات ارائه‌شده هم تأکید کرده‌ایم لایروبی ممکن است وضعیت زیست‌محیطی خلیج گرگان را بهبود ندهد اما به‌طورقطع و یقین از بدتر شدن وضعیت فعلی آن جلوگیری می‌کند.
وی ادامه داد: پروژه شناسایی و ارائه راهکارهای اضطراری نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله با هدف ارائه راهکار اجرایی برای قطع نشدن راه ارتباطی دریا و خلیج اجرا شد چراکه احتمال خشک شدن خلیج گرگان و بروز ریزگرد و مشکلات زیست‌محیطی، آلوده شدن آب به خاطر ورود فاضلاب و کودهای شیمیایی و کیفیت آب و زندگی جوامع محلی وجود داشت.
مدیر پروژه شناسایی و ارائه راهکارهای اضطراری نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله با یادآوری اینکه مطالعه انجام‌شده باید راهکاری برای تبادل آب دریا و خلیج تعریف می‌کرد، اضافه کرد: کانال خوزینی همان ابتدا رد شد چراکه برای باز کردن این کانال می‌بایست ماشین‌آلات (کامیون، بیل مکانیکی و تجهیزات خاک‌برداری) روی زبانه میانکاله حرکت کنند؛ میانکاله منطقه حفاظت‌شده است و نمی‌توانیم عملیات ساختمانی در خشکی داشته باشیم.
وی تصریح کرد: گزینه‌های دیگری همچون انتقال آب با لوله و پمپاژ و لایروبی کانال آشوراده و چاپاقلی هم بررسی و در جلسات راجع به آن‌ها بحث شد. در مطالعات هم ازلحاظ محیط زیستی و هم مهندسی بررسی کرده بودیم که کدام کانال (چاپاقلی و یا آشوراده) لایروبی شود تبعات و آثار سو زیست‌محیطی کمتری را شاهد خواهیم بود.
نظرعلی با یادآوری اینکه بررسی‌ها نشان می‌داد تا سال 1360 کانال چاپاقلی توسط شیلات مازندران لایروبی می‌شده اما از آن به بعد دیگر لایروبی کانال آشوراده انجام‌نشده است، بیان کرد: بر اساس مطالعات اکولوژیکی و زیست‌محیطی کانال چاپاقلی پوشش گیاهی متنوع و قوی دارد و محل تخم‌گذاری ماهیا کولمه است؛ در نمونه‌برداری‌های رسوب انجام‌شده از کانال چاپاقلی دریافتیم این گیاهان به تصفیه آب کمک می‌کنند و دست‌کاری آن ماهیان و گونه‌های جانوری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی توضیح داد: تنها مسئله‌ای که باعث می‌شد بین کانال چاپاقلی و آشوراده، لایروبی کانال آشوراده پیشنهاد شود مسائل زیست‌محیطی بوده چراکه کمترین دست‌کاری در بستر دریا انجام می‌شود؛ بنابراین در انتهای گزارش به تفاوت آثار سو لایروبی کانال آشوراده و چاپاقلی اشاره‌کرده و پیشنهاد دادیم مشاور دیگری انتخاب شود تا مطالعه کند تخلیه مصالح حاصل از لایروبی چگونه انجام شود که کمترین آثار سو را به همراه داشته باشد.
غفلت از نیاز به تغذیه‌گرایی خلیج گرگان
هرچند به‌ظاهر به نظر می‌رسد مناقشه اصلی بر سر تصمیم‌گیری در خصوص لایروبی کانال چاپاقلی یا آشوراده است اما عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان معتقد است تجربه ثابت کرده وقتی بحث موضوعات فرا استانی می‌شود شاهد تصمیم‌گیری‌های احساسی هستیم که به‌هیچ‌عنوان ریشه علمی ندارد و بیشتر به نفع یک استان است تا موضوع اصلی.
سعید شربتی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: خلیج گرگان یک موضوع فرا استانی است؛ لذا دور از انتظار نیست که تصمیم‌گیری‌هایی اتفاق بیفتد که منافع یک استان در آن بیشتر دیده شود تا منافع خود خلیج گرگان.
هشت هزار هکتار از خلیج گرگان خشک شده اگر کاری نکنیم مابقی وسعت 40 هزار هکتاری آن هم خشک می‌شود
این کارشناس ارشد علوم دریایی و اقیانوسی گفت: شرایط خلیج گرگان بحرانی است؛ چون با فرآیندی روبرو هستیم که می‌تواند خلیج را خشک کند همان‌گونه که تالاب گمیشان و تالاب حسنقلی را خشک کرده است.
وی با اشاره به اینکه دریای کاسپین (خزر) به‌مثابه یک آزمایشگاه بزرگ تغییر اقلیم است، افزود: روند افزایش دما، به دلیل عوامل انسان‌ساخت و کاهش ورودی رودخانه‌های منتهی به دریای کاسپین سبب کاهش سطح آب این دریای بسته در آینده نه‌چندان دور خواهد شد.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادامه داد: هم‌اکنون خلیج گرگان تنها به‌وسیله دو کانال باریک و کم‌عمق در ناحیه چاپاقلی با دریای کاسپین در ارتباط دائمی است و بر اساس مطالعات انجام‌شده ادامه روند گرمایشی اقلیم حاکم موجب کاهش پنج‌متری سطح آب در 75 سال آینده و انسداد دائمی شاهرگ خلیج گرگان در ناحیه چاپاقلی می‌شود.
وی متذکر شد: بر این اساس یافتن راه‌حلی ارتباط دهی خلیج گرگان با دریای مادری از طریق لایروبی و یا عمیق‌تر کردن کانال‌های سنتی موجود در ناحیه چاپاقلی و خوزینی می‌تواند ادامه حیات این بوم‌سازگان منحصربه‌فرد را بیشتر کند.
شربتی با تأکید بر اینکه احداث کانال جدید بر روی شبه‌جزیره میانکاله می‌تواند گزینه مناسبی برای ادامه حیات خلیج گرگان در شرایط کاهش سطح آب دریای کاسپین باشد، متذکر شد: طبق قانون ظروف مرتبط، معضل کاهش سطح آب در خلیج گرگان با ارتباط دادن خلیج و دریا درمان‌پذیر نیست این خلیج به لحاظ تغذیه‌گرایی نیازمند کانالی است که به بهترین نحوه ممکن آب را در آن به گردش در آورد.
وی با اشاره به اینکه در دو دهه اخیر کاهش آب تنها معضل خلیج گرگان نبوده و به بحث تغذیه‌گرایی کمتر توجه شده است، بیان کرد: راهکار بلندمدت برای خروج خلیج گرگان از معضلات پیش‌رو (تغذیه‌گرایی و کاهش سطح آب) تنها ارتباط دادن خلیج با دریا از طریق لایروبی کانال‌های سنتی خوزینی و آشوراده نیست بلکه خلیج گرگان علاوه بر نیاز به تأمین آب نیازمند تعویض آب برای جلوگیری از تشدید فرآیند تغذیه‌گرایی است.
تصمیم ملی برای نجات خلیج گرگان بگیریم
هرچند هنوز اماواگرهای بسیاری در خصوص راهکارهای نجات خلیج گرگان بین کارشناسان و دستگاه‌های متولی وجود دارد اما استاندار گلستان می‌گوید در آخرین جلسه کارگروه ساماندهی تالاب‌های کشور که با حضور جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور برگزار شد، تأکید کردم خلیج گرگان تا چهار سال آینده خشک‌شده و به کانون ریزگرد تبدیل می‌شود و بهتر است دولت برای درمان آن هزینه کند.
هادی حق‌شناس در پاسخ به خبرنگار مهر اظهار کرد: شرایط خلیج گرگان بحرانی است و نجات آن باید دغدغه تک‌تک مردم استان باشد اما این موضوع حتی کمتر از سوی رسانه‌ها مطالبه‌گری شده است.
وی به برگزاری آخرین جلسه کارگروه ساماندهی تالاب‌های کشور با حضور معاون اول رئیس‌جمهور اشاره کرد و گفت: در این جلسه تأکید کردم اگر همین روال عادی ادامه پیدا کند و هیچ‌کس کاری نکند تا چهار سال آینده وسعت 40 هزار هکتاری خلیج گرگان خشک‌شده و به کانون ریزگرد تبدیل می‌شود.
استاندار گلستان افزود: اگر تدبیری اندیشیده نشود ریزگردها زندگی مردم شهرهای اطراف را هم مختل می‌کند و شاهد دریاچه ارومیه دیگری خواهیم بود.
وی ادامه داد: در آن جلسه متذکر شدم اگر قرار است دولت بعداً برای جبران خسارت هزینه کند خواهشاً الآن برای درمان خلیج هزینه کنید؛ من هیچ مخالفتی با محیط‌زیست ندارم خلیج گرگان آب نیاز دارد و اینکه این آب از طریق لایروبی کانال، بارور کردن ابرها، لوله‌گذاری، تخصیص حق‌آبه و سد زدن و … تأمین می‌شود در حیطه اختیارات من نیست.
حق‌شناس متذکر شد: در آن جلسه هم تأکید کردم هشت هزار هکتار از خلیج گرگان خشک‌شده و اگر کاری نکنیم مابقی هم خشک می‌شود پس موضوع نجات خلیج گرگان را از موضوع استانی خارج کنید و تصمیم ملی بگیرید.
وی تصریح کرد: جمع‌بندی جلسه کارگروه این بود تا اردیبهشت‌ماه سال آینده دستگاه‌های متولی و تصمیم‌گیر نتیجه و راهکار نهایی برای احیا و نجات خلیج گرگان را اعلام کنند.
هرچند استاندار گلستان از اعلام نتیجه راهکار نجات خلیج گرگان تا اردیبهشت‌ماه سال آینده خبر داده است اما این پایان راه برای نجات گوهر فیروزه‌ای نیست چراکه تنها خلیج خزر عقب‌گرد سازمان حفاظت محیط‌زیست برای اجرای مصوبه لایروبی کردن یکی از کانال‌های شرقی خلیج در کارگروه ملی نجات خلیج و عدم تخصیص اعتبار لازم برای انجام مطالعات اضطراری و جامع را در کارنامه خود دارد و تا نجات خلیج گرگان به دغدغه ملی تبدیل نشود نمی‌توان به روزهای خوش گوهر فیروزه‌ای در آینده نزدیک امید بست.