به گزارش تبسم مهر فلزات سنگین اغلب در خاک‌ها یافت می‌شوند و در غلظت‌های بالا برای سلامتی انسان، گیاه و حیوان مضر هستند. آلودگی خاک توسط فلزات سنگین یک تهدید جدی برای کیفیت محیط زیست و سلامت انسان است.

آنتیموان شبه‌فلزی است که در محیط زیست به طور طبیعی یافت می‌شود. در خاک‌های غیرآلوده غلظت آن بین 0.3 تا 8.4 میلی‌گرم بر کیلوگرم است. محققان در یادداشتی تحقیقاتی با عنوان" آنتیموان و اثرات آن بر اجزای محیط زیست" این موضوع را بررسی کرده‌اند.

در این یادداشت که توسط نادر خادم مقدم ایگده‌لو، احمد گلچین و توحید روحی کلارلو از گروه علوم خاک دانشگاه زنجان نوشته شده، آمده است:« آنتیموان و ترکیبات آن به طور طبیعی در پوسته زمین وجود دارند و از طریق عوامل طبیعی مانند گرد و غبار، باد، فوران آتشفشانی، طوفان‌های دریایی، آتش‌سوزی جنگل‌ها و منابع بیوژنیک در محیط‌زیست پخش می‌شوند.»

براساس آن چه در این مقاله آمده است:« منشا آلودگی آنتیموان را می‌توان به دو گروه اصلی طبقه‌بندی کرد. منشا زمین زاد که علت آن وجود لایه‌ها و واحدهای زمین‌شناسی غنی از این شبه فلز است که به دلیل ناپایداری کانی‌ها، می‌تواند باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی، سطحی و رسوبات رودخانه‌ای و تجمع آن در طولانی‌مدت در خاک‌ها و بدن موجودات زنده شود.»

طبق مطالعات صورت گرفته، منشا آلودگی آنتیموان می‌تواند انسان زاد هم باشد. به این صورت که در اثر فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی نظیر ورود پساب‌های صنعتی به منابع آب و خاک و استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی مقدار آنتیموان در محیط افزایش یافته است. همچنین دوده‌های حاصل از اگزوز اتومبیل‌ها و موادی همچون PVC، مواد رنگی موجود در پلاستیک‌ها، قطعات تلویزیون و وسایل الکترونیکی موجود در محل‌های دفن زباله، آفت‌کش‌ها، باتری‌ها، سرامیک ، شیشه و احتراق سوخت‌های فسیلی مثل زغال‌سنگ از منابع دیگر آلاینده محیط‌زیست به آنتیموان به شمار می‌آیند.»

محققان در این مطالعه می‌گویند:« حداکثر غلظت مجاز آنتیموان برای آب آشامیدنی شش و پنج میکرو گرم بر لیتر به ترتیب برای سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا و اتحادیه اروپا تعیین شده است. یکی از راه‌های ورود آنتیموان به بدن انسان استفاده از آب درون بطری‌های پلاستیکی از جنس پلی‌اتیلن ترفتالات است. غلظت آنتیموان در آب این بطری‌ها بین 0.095 تا 0.521 میگروگرم بر لیتر متغیر است، که خیلی کمتر از حداکثر مجاز تعیین شده توسط سازمان حفاظت از محیط‌زیست امریکا است. اما با افزایش دمای محیط، آزاد شدن آنتیموان از این بطری‌ها افزایش می‌یابد.»

در این یادداشت تحقیقاتی به نتایج پژوهش‌ آتشی و همکارانش و همچنین تحقیقات موسوی و همکارانش نیز اشاره شده است. آن‌ها با بررسی غلظت شبه‌فلز آنتیموان در آب چاه‌های نمونه‌گیری شده شهر زاهدان، غلظت نمونه‌ها را خیلی بالاتر از حد مجاز( استاندارد سازمان بهداشت جهانی) گزارش و بیان کردند که برای مصارف شرب مناسب نیست. با توجه به کانسارزایی سرب و دیگر فلزات در منطقه و به علت فعالیت‌های آتش‌فشانی تفتان و بزمان می‌توان گفت که غلظت بسیار زیاد این فلز (حدود هزار برابر حد مجاز) در آب‌های زیرزمینی منطقه در ارتباط کامل با وضعیت زمین‌شناسی منطقه است. کانسار به توده‌سنگ حاوی کانی‌های باارزش به مقداری که استخراج آن مقرون‌به‌صرفه باشد می‌گویند.

در مطالعه‌ای که صغری بهرامی و عزت‌الله رئیسی  با موضوع مطالعه تاثیر محل دفن زباله شهرستان داراب بر آلودگی آب‌های زیرزمینی انجام داده‌اند،  غلظت آنتیموان را بیش از حد مجاز استاندارد سازمان محیط‌زیست آمریکا و سازمان بهداشت جهانی اعلام و گزارش کردند که منشا آلودگی این عنصر نمی تواند محل دفن زباله یا فعالیت‌های انسانی در منطقه باشد، بلکه منشا آنتیموان به احتمال زیاد زمین زاد است و از سنگ آهک و شیل در منطقه مورد مطالعه سرچشمه گرفته است. همچنین به علت خشکسالی و اضافه برداشت آب، حجم ذخیره آب آبخوان به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته و آنتیموان در حجم کمتری از آب آبخوان حل شده و در نتیجه غلظت این عنصر افزایش یافته است.

در این مقاله آمده است:« مطالعات بسیار کمی در ایران بر روی خاک‌های آلوده به آنتیموان انجام شده است. به غیر از چهار استان آذربایجان غربی، همدان، اصفهان و خراسان رضوی در سایر استان‌ها مطالعه ای در این زمینه انجام نشده است. مطالعه در زمینه آلودگی خاک به آنتیموان در استان‌هایی مانند زنجان، کردستان، خراسان جنوبی  و سیستان و بلوچستان بسیار ضروری است چرا که این استان‌ها دارای معادن آنتیموان بوده که آلودگی منابع آب و خاک در این استان‌ها را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.»

تحقیقات نشان می‌دهد در مقایسه با دیگر عناصر کمیاب، آنتیموان در خاک نسبتا متحرک بوده و بنابراین احتمال ورود آن به زنجیره غذایی از طریق گیاهان بیشتر است و البته  فاکتورهای بسیاری همچون pH، حضور انواع کانی‌ها و غیره بر قابلیت دسترسی گیاه به آنتیموان موثر است.

پژوهشگران در بخش دیگری از این مقاله تاثیر آنتیموان بر جامعه میکروبی خاک، تاثیر آنتیموان بر جانوران خاک، تاثیر آنتیوان بر گیاهان و اثرات آنتیموان بر سلامتی انسان را بررسی کردند. 

نویسندگان این مقاله در پایان بیان کردند:« همراه با صنعتی شدن کشورها و افزایش مصرف ترکیبات حاوی آنتیموان، آلودگی به این عنصر در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته است. در سراسر دنیا بیشتر آلودگی‌های ناشی از این عنصر را به منشا انسان‌زاد نسبت داده‌اند؛ اما منشا آلودگی آنتیموان در ایران بیشتر از نوع طبیعی بوده و تنها در بعضی مناطق مانند تکاب علت آلودگی فعالیت‌های معدن کاوی انجام گرفته در منطقه است. اولین و بزرگترین منشا طبیعی آلودگی منابع آب و خاک ایران به آنتیموان کمربند آتش‌فشانی ارومیه-دختر است که از شمال غرب کشور تا جنوب شرق کشور کشیده شده است.»

این مقاله در نهمین شماره‌ی پنجاهمین دوره‌ی نشریه تحقیقات آب و خاک ایران دانشگاه تهران منتشر شده است.